الشفاء- المنطق (کتاب)«الشفاء» مهم‌ترین و جامع‌ترین اثر ابن سینا ، به زبان عربی است که در آن چکیده آرای فلاسفه بزرگ قدیم یونان و شارحان مدرسه اسکندریه و افلاطونیان و نوافلاطونیان و... در همه علوم عقلی ، اعم از منطق ، طبیعیات ، ریاضیات و الهیات فراهم آمده و مورد تحلیل و نقد و بررسی علمی قرار گرفته است. ۱ - ساختار کتاباین کتاب، با آن که به طور پراکنده و در بیش از ده سال ، در حالات و شرایط کاملا متفاوت و پرفراز و نشیب، نوشته شده است و با آن که بخش اعظم آن، بدون دست رسی به منابع و تنها با تکیه بر حافظه، تالیف گردیده است، از عالی‌ترین دقایق و تحلیل‌های علمی و فلسفی برخوردار است. بخش منطق شفا که در این مقاله مورد نظر ماست، از جامع‌ترین آثار در باره علم منطق می‌باشد و در چهار جلد رحلی، به زبان عربی، به چاپ رسیده است. کتاب شفا، مشتمل بر فنون طبیعیات، منطق، الهیات و ریاضیات است؛ به این صورت که مباحث هر علمی به فنونی و مباحث هر فنی به مقالاتی و مباحث هر مقاله‌ای به فصولی تقسیم شده و در هر فصل، مسائل، با حوصله و تفصیلی که شایسته آثار علمی است، بدون تکرار و اطناب، مورد بررسی قرار گرفته است. بخش منطق این کتاب در نه فن تنظیم شده است به این صورت: ۱. فن اول، مشتمل بر دو مقاله ی چهارده فصلی و چهار فصلی؛ ۲. فن دوم، مشتمل بر هفت مقاله ی شش، پنج، چهار، پنج، شش، شش و چهار فصلی؛ ۳. فن سوم، مشتمل بر دو مقاله ی ده و پنج فصلی؛ ۴. فن چهارم، مشتمل بر نه مقاله هفت، چهار، پنج، شش، پنج، شش، سه، سه و بیست و چهار فصلی؛ ۵. فن پنجم، مشتمل بر چهار مقاله ی دوازده، ده، نه و ده فصلی؛ ۶. فن ششم، مشتمل بر هفت مقاله ی ده، شش، چهار، سه، پنج، یک و چهار فصلی؛ ۷. فن هفتم، مشتمل بر دو مقاله ی چهار و شش فصلی؛ ۸. فن هشتم، مشتمل بر چهار مقاله ی هفت، نه، هشت و پنج فصلی؛ ۹. فن نهم، مشتمل بر هشت فصل. ۲ - گزارش محتواشیخ الرئیس در مسبوط ترین اثر خود؛ یعنی شفا که قصد همراهی با حکمای مشاء را داشته، خود را ملزم کرده تا حد امکان از مخالفت با ایشان بپرهیزد. در تالیف این کتاب تا حد زیادی از طریق ارسطو پیروی کرده است؛ به گونه‌ای که می‌توان بخش منطق شفا را شرحی بر ارغنون ارسطو دانست و چنان که خود او در مقدمه آن گفته است، در ترتیب مطالب از ترتیب کتاب‌های صاحب منطق (ارسطو) پیروی کرده است. شیخ الرئیس در پایان کتاب سفسطه از منطق شفاء، سخن خود ارسطو را نقل می‌کند که او در باب قیاس از پیشینیان خود جز قوانین مجمل و ضوابط غیر مفصل، چیزی به ارث نبرده و این او بوده است که با رنج فراوان و کوشش بسیار، ضروب هر قیاس و شرایط انتاج آن را بیان داشته است. آن گاه ابن سینا پس از نقل سخن ارسطو، خود، می‌گوید: «ای گروه دانش پژوهان و اندیشمندان در باره آنچه این مرد بزرگ گفته تامل کنید که آیا بعد از او تا به امروز که نزدیک به هزار وسی صد سال می‌گذرد، کسی آمده است که بر آن خرده گیرد و یا ثابت کند که در سخن او نقصی هست ویا بر آن چیزی بیفزاید؟ خیر آنچه ارسطو آورده، کامل و میزان صحیح و حق صریح می‌باشد». ناگفته نماند که پیروی ابن سینا از ارسطو، هرگز مقلدانه نبوده که فقط به شرح و تفسیر کلام او اکتفا کند، بلکه چنان که خود او تصریح فرموده، هیچ مطلب قابل توجهی در آثار پیشینیان نبوده مگر آن که آن را در این کتاب گرد آورده است، احکام و مطالبی که در کتب قدما در جایگاه شایسته خود قرار نداشته به جایگاه شایسته اش انتقال داده، اگر در مطالب گذشتگان خلل و نقصانی دیده با فکر و نظر خود بر آنها افزوده و تکمیل کرده و بر خلاف عادت منطقیان، مطالب بی ارتباط با این علم و مرتبط با فلسفه اولی را از منطق حذف و در فلسفه اولی مطرح کرده است و به این ترتیب مهم‌ترین نقش را در تنظیم، تبیین و تکمیل منطق و فلسفه ارسطویی ایفا نموده است. فنون نه گانه‌ای که در منطق شفاء مطرح شده‌اند، عبارتند از: ۱. ایساغوجی یا مدخل منطق که در آن از معرفی منطق و سایر علوم؛ فایده و موضوع منطق؛ تعریف لفظ مفرد و مرکب ؛ بررسی نظریات گوناگون در مورد ذاتی و عرضی ؛ بررسی نظرات گوناگون در باره آنچه بر ماهیت دلالت می‌کند؛ تقسیم لفظ مفرد کلی به اقسام پنج گانه؛ جنس ؛ نوع ؛ بررسی تعاریف نوع؛ کلی طبیعی، عقلی و منطقی؛ فصل؛ عرض خاص و عام؛ اشتراکات و اختلافات کلیات خمس با یک دیگر... بحث شده است. [۱]
الشفاء- المنطق، ابن سینا، مدخل، ج۱، ص۹.
۲. قاطیغوریاس یا مقولات که در آن از اجناس عالی ماهیات ممکنه که آنها را « مقولات عشر » می‌نامند گفت وگو شده است. [۲]
الشفاء- المنطق، ابن سینا، المقولات، ج۱، ص۳.
۳. باری ارمنیاس یا عبارت که مشتمل بر مباحث قضایا می‌باشد. [۳]
الشفاء- المنطق، ابن سینا، المنطق، ج۱، ص۱.
۴. آنالوطیقای اول یا تحلیلات اول که در آن از صورت قیاس مطلق، اقسام گوناگون قیاس و اشکال مختلف قیاس بحث شده است. ۵. آنالوطیقای دوم یا تحلیلات دوم که در آن از برهان؛ یعنی قیاسی که مقدماتش قضایای یقینی باشد، سخن به میان آمده است. ۶. طوبیقا یا جدل که در آن از شناخت قیاس جدلی و فایده و اصطلاحات مربوط به آن بحث شده است. ۷. سوفسطیقا یا سفسطه که در آن از شناخت مغالطه و اقسام آن و کیفیت مقابله با هر قسم، بحث شده است. ۸. ریطوریقا یا خطابه که در آن از فایده خطابه، اغراض اولیه خطیب، تحسینات و اختیار الفاظ برای تعبیرات و... سخن گفته شده است. ۹. بوطیقا یا شعر که در آن از تعریف شعر، انواع صنعت‌های شعری ، اغراض کلی شعرا، مناسبت تعداد ابیات با اغراض و... بحث شده است. ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |