زمان تقریبی مطالعه: 11 دقیقه
 

ملامهرعلی تبریزی خویی




تبریزی خویی، ملامهرعلی، متخلص به فدوی، شاعر و غدیریّه سرای قرن سیزدهم است.


۱ - زمان و محل تولد


سال تولد او بدرستی معلوم نیست ولی از تصریح فرهادمیرزا
[۱] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
به این‌که در ۱۲۶۲ به سن هشتادسالگی از دنیا رفته، پیداست که سال تولد او حدود ۱۱۸۲ بوده است.
در زادگاه او نیز به سبب اشتهارش به زنوزی و خویی اختلاف هست
[۲] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۹، قم ۱۳۷۶ش.
[۴] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۴، قم ۱۳۷۶ش.
که او را متولد زنوز و پرورش یافته در خوی دانسته است.

۲ - تحصیلات


ملامهرعلی تحصیلات ابتدایی را در خوی به انجام رسانید، سپس برای ادامه تحصیل به عراق و خراسان و اصفهان سفر کرد و بسیاری از علوم را فراگرفت.
او به نجوم علاقه‌ای وافر داشت و خطاطی هم می‌کرد.

۳ - سکونت در تبریز


در اواخر عمر به تبریز رفت و بدین سبب به ادیب تبریزی نیز شهرت یافت.
[۵] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۱۱.
[۶] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۷، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
[۷] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۷۲ش.
[۸] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.

وی مدتی نیز در مرند ساکن بود و تأسیس مدرسه‌ای را در آن شهر به او نسبت می‌دهند.
[۹] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۵، قم ۱۳۷۶ش.


۴ - توصیفات


نادرمیرزا قاجار (متوفی ۱۳۰۳) در گزارش تحصیل خود در صرف و نحو و لغت نزد ملامهرعلی از او با عنوان «دبیری کهنه ادیب...با قدی خمیده» یاد کرده است.
[۱۰] نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص۳۸۲ـ ۳۸۳، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.

زنوزی نیز او را با اوصافی چون حکیم ، منجم ، عالم و عارف وصف کرده است.
[۱۱] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۱۱.


۵ - انتساب به ملامتیه


معیشت ملامهرعلی با پریشانی و عسرت توأم بود.
[۱۲] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.

چون از وی رفتار خلاف عرف سر می‌زد، بعضی او را به ملامتیگری منسوب داشته‌اند.
جمعی دیگر نیز از او کشف و کرامت نقل کرده‌اند.
[۱۳] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).


۶ - فرزندان


ملامهرعلی ــ که به علت فقر و مسکنت، به رغم میل خود، بیشتر عمرش را در تجرد گذراند ــ در اواخر عمر ازدواج کرد و پسری به نام فضلعلی از خود بجا گذاشت که خاندان فضلی در تبریز از اعقاب او هستند.
[۱۴] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۶، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۵] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۱۶] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۰، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).


۷ - زمان و محل درگذشت


وی در ۱۲۶۲ در تبریز از دنیا رفت.
[۱۷] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۱۸] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۵۵، تهران ۱۳۷۲ش.


۸ - قصیده غدیریه


عمده شهرت ملامهرعلی فدوی خویی به سبب قصیده مدحیّه یا غدیریّه اوست، با مطلع: ها علیٌّ بشرٌ کیف بشر؟/ ربُّهُ فیه تجلّی ' و ظهر.
[۱۹] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(گفته می‌شود ملامهرعلی پس از انشای این قصیده پیامبر و علی علیهماالسلام را در خواب دید)
[۲۰] علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، ج۱، ص۱۲۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶.


۸.۱ - شهرت بیش از شاعر


مقبولیت و رواج عام بیت بدیع و زیبای فوق که بسی مشهورتر از شاعر آن است باعث شده تا بعضی تذکره نویسان گمان برند که ملامهرعلی این بیت معروف را تضمین کرده و مطلع قصیده خود قرار داده است.

۸.۲ - ابیات قصیده


قصیده مزبور بین سال‌های ۱۲۱۶ـ۱۲۴۰ سرود شده و ابیات آن نیز به اختلاف بین بیست تا چهل بیت با تقدم و تأخر بسیار گزارش شده است.
[۲۱] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹، قم ۱۳۷۶ش.

فرهادمیرزا در زنبیل، ضمن نقل اشعار و شرح حال جامعی از فدوی
[۲۲] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ـ ۸۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
که معاصر او بوده، قصیده مزبور را در بیست ونه بیت نقل کرده است.
[۲۳] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ ـ۷۲، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.

ترجمه فارسی منظومی نیز از این قصیده، با همان وزن و قافیه، از میرزامحمدرضا بصیرت شیرازی در دست است که در آن چهل بیت نقل و ترجمه شده است.
[۲۴] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۳۱ـ ۳۶، قم ۱۳۷۶ش.


۸.۳ - اقبال فضلا و شعرا


قصیده غدیریّه از زمان سروده شدن مورد توجه و اقبال فضلا و شعرا و مخصوصاً اهل منبر واقع شد، به طوری که گذشته از ترجمه منظوم یاد شده، چهار تخمیس و یک تضمین از آن سروده شد.
[۲۵] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۳۸ـ۶۱، قم ۱۳۷۶ش.


۹ - اشعار و تخلص


ملامهرعلی به سه زبان ترکی ، فارسی و عربی شعر می‌سرود و تخلص او در فارسی و ترکی «فدوی» بود.
[۲۶] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(برخی تخلص او را با نامش خلط کرده و «مهری» ضبط کرده‌اند)
[۲۷] رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۲، ص۹۵۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش.


۹.۱ - قصیده‌های فارسی


همچنین وی قصیده لطیف و کوتاهی در هجده بیت به فارسی و درمنقبت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم با این مطلع دارد: «لا» استعاره‌ای زجلال محمد است / «الاّ» کنایه‌ای ز جمال محمد است.
[۲۸] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.


۹.۲ - ضعف اشعار


گذشته از این دو قصیده، اشعار فارسی و عربی وی از استحکام و بلاغت چندانی برخوردار نیست.
بویژه اشعار عربی او دارای سکته‌های ناخوش و اغلاط ادبی است. (در باره شعر فارسی و عربی خویی در این منبع مطالبی یافت می‌شود)
[۲۹] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).


۹.۳ - اشعار ترکی


در عوض اشعار ترکی او را به سبب احتوای بر معانی لطیف عاشقانه و نیز بیان موضوعات حکْمی و فلسفی عالی شمرده‌اند.
[۳۰] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).


۹.۴ - قصیده‌های عربی


وی قصاید و مراسلاتی به عربی در مدح میرزا عیسی و پسرش میرزاابوالقاسم قائم مقام فراهانی دارد که در آن‌ها مداحی را شعار خود کرده و برای طلب وظیفه و وجه معاش شرحی از وضع نابسامان و فقر و تجرد خود آورده است.
زبان وی در این قطعات تند، هجوآمیز و رکیک است.
[۳۱] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۵ـ ۷۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۳۲] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.


۱۰ - شعر مدح و شکایت


ملامهرعلی زمانی نیز به سبب شعری دوپهلو و طنزآمیز که برای میرزاابوالقاسم شیخ الاسلام تبریزی (متوفی ۱۲۷۹) گفته بود، مورد بی مهری او واقع شد.
[۳۳] حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۸، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).

وی قصیده‌ای تاریخی نیز در مدح حسینقلی خان دُنبلی، حاکم وقت خوی، در ۹۲ بیت سروده که در آن از بی وفایی دنیا شکایت کرده است.
[۳۴] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۵۷۲ ـ ۵۷۵، تهران ۱۳۷۲ش.


۱۱ - آثاز


از ملامهرعلی دیوانی بجا نمانده و تنها اشعاری پراکنده به فارسی و عربی و ترکی و مادّه تاریخ‌هایی به عربی در تذکره‌ها از او نقل شده است.
[۳۵] فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ـ ۸۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۳۶] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۷، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۷] علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۹ـ ۲۵، قم ۱۳۷۶ش.
[۳۸] آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۸۱۶.
(برخی با اشتباه و تکرار از دیوان فدوی زنوزی خویی و دیوان مهر خویی نام برده‌اند)
[۳۹] آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۱۱۳۶.

مادّه تاریخ‌های خویی را در این منابع می‌توان یافت.
[۴۰] حسین نخجوانی، مواد التواریخ، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۴۳ش.
[۴۱] حسین نخجوانی، مواد التواریخ، ج۱، ص۳۱۳، تهران ۱۳۴۳ش.


۱۲ - فهرست منابع


(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶.
(۳) محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۴) علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، قم ۱۳۷۶ش.
(۵) فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۶) حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
(۷) مدرس تبریزی، ریحانة الادب.
(۸) نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
(۹) حسین نخجوانی، مواد التواریخ، تهران ۱۳۴۳ش.
(۱۰) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش.

۱۳ - پانویس

 
۱. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۷۲ش.
۳. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۹، قم ۱۳۷۶ش.
۴. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۴، قم ۱۳۷۶ش.
۵. ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۱۱.
۶. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۷، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۷. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵، تهران ۱۳۷۲ش.
۸. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۹. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۵، قم ۱۳۷۶ش.
۱۰. ↑ نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص۳۸۲ـ ۳۸۳، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
۱۱. ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۱۱.
۱۲. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۳. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۱۴. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۶، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۵. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۶. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۰، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۱۷. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۸. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۵۵، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۹. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲۰. ↑ علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، ج۱، ص۱۲۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶.
۲۱. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹، قم ۱۳۷۶ش.
۲۲. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ـ ۸۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲۳. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ ـ۷۲، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲۴. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۳۱ـ ۳۶، قم ۱۳۷۶ش.
۲۵. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۳۸ـ۶۱، قم ۱۳۷۶ش.
۲۶. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲۷. ↑ رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۲، ص۹۵۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش.
۲۸. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲۹. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۳۰. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۳۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۳۱. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۵ـ ۷۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳۲. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳۳. ↑ حسن قاضی طباطبائی، «ملامهرعلی تبریزی»، ج۱، ص۲۸، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال ۱، ش ۵ (مرداد ۱۳۲۷).
۳۴. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۵۷۲ ـ ۵۷۵، تهران ۱۳۷۲ش.
۳۵. ↑ فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، ج۱، ص۷۰ـ ۸۸، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳۶. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۷، تهران ۱۳۷۲ش.
۳۷. ↑ علی صدرایی خویی، ولایت نامه «غدیریّه»، ج۱، ص۱۹ـ ۲۵، قم ۱۳۷۶ش.
۳۸. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۸۱۶.
۳۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۱۱۳۶.
۴۰. ↑ حسین نخجوانی، مواد التواریخ، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۴۳ش.
۴۱. ↑ حسین نخجوانی، مواد التواریخ، ج۱، ص۳۱۳، تهران ۱۳۴۳ش.


۱۴ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریزی خویی»، شماره۳۲۴۲.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.