مسجد جیوشیمسجد جُیوشی ، اولین مسجد ـ مقبره از دوره فاطمیان (حک: ۲۹۷ـ۵۶۷) در قاهره می باشد. ۱ - بیوگرافی مسجد جُیوشیاین مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است. [۱]
طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۲۰۷، بغداد ۱۹۸۹.
[۲]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶، لیدن ۱۹۸۹.
۲ - علت نامگذاری مسجد به جُیوشینام آن، طبق کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده‌اش، امیرالجیوش بدرالجمالی (متوفی ۴۸۷)، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه، مشهدالجُیوشی نیز خوانده شده است. [۳]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۲، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
۳ - مدفونین در مسجددر جانب چپ محراب ، قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می‌دانند، [۴]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۴، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
اما به گفته مقریزی ، [۵]
احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، ج ۲، ص ۲۰۹، لبنان ۱۹۵۹.
بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است. کمال‌الدین سامح [۶]
کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، قاهره ۱۹۸۷.
علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملک افضل (وزیر فاطمیان در سالهای ۴۸۶، ۵۱۴)، را نیز در این محل محتمل دانسته است.۴ - تاریخ ساخت مسجدتاریخ ساخت مسجد جُیوشی ، به استناد کتیبه آن است. [۷]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، ص ۵۸۴، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
در منابع تاریخی، به جز اشاره ابن‌میسّر در اخبار مصر [۸]
ابن‌میسّر، اخبار مصر، ج ۲، ص ۵۹، ج۲، چاپ هانری ماسه، قاهره ۱۹۱۹.
اطلاعی در باره این بنا نیامده است.۵ - مسجد جُیوشی در دوره عثمانیاین مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویه الجُیوشی می‌خوانده‌اند. [۹]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۴، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
[۱۰]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶، لیدن ۱۹۸۹.
۶ - معماری مسجددیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاق‌ها و گنبد‌ها و سقفها، از آجر است. [۱۱]
طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۲۰۹، بغداد ۱۹۸۹.
این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک، مستطیلی است به طول ۵ر۲۲ متر از مغرب به مشرق و عرض ۱۷ متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن. [۱۲]
طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۲۰۸، بغداد ۱۹۸۹.
[۱۳]
رابرت هیلن برند، ج۱، ص ۵۴۴، تصویر ۱۷۵/۵، معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنا، ادینبورگ ۱۹۹۴.
ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است، می‌توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد. [۱۴]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۲، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
صحن مسجد مستطیلی به طول ۵ر۶ و عرض ۵ر۵ متر است. [۱۵]
طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۲۰۸ـ۲۰۹، بغداد ۱۹۸۹.
در ضلع جانب قبله صحن، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس‌داری به جانب حیاط دارند. [۱۶]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۲، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می‌دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته‌اند. [۱۷]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
[۱۸]
اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، ج۱، ص ۲۸، لندن ۱۹۹۶.
۷ - شبستان مسجدشبستان، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می‌شود، از شش محوطه مربع‌شکل تشکیل شده است، که در دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته‌اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوار‌ها تکیه زده‌اند. [۱۹]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، ص ۵۸۶، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطه‌ها دارای طاقهای متقاطع‌اند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع‌شکل بوده و سپس، با استفاده از سِکُنجهای ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجره‌های نورگیر دارد. [۲۰]
طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۲۰۸ـ۲۰۹، بغداد ۱۹۸۹.
[۲۱]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
[۲۲]
اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، ج۱، ص ۲۸، لندن ۱۹۹۶.
قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه‌هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه انگور ، گچبری شده است. در بالای محراب دایره‌ای هست که نام محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و علی علیه‌السلام در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیس‌ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می‌گردد. [۲۳]
الکساندر پاپادوپولو، اسلام و هنر مسلمانان، ج۱، ص ۲۳۴، ترجمه از فرانسه توسط رابرت اریک ولف، لندن ۱۹۸۰.
[۲۴]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، ص ۵۸۶ ـ۵۸۷، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
[۲۵]
کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، ج۱، ص ۹۹، قاهره ۱۹۸۷.
اتاق کوچک گنبدداری در شمال‌شرقی بن ا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بن ای اولیه به آن افزوده شده است. [۲۶]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
۸ - مناره مسجدمنار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع ۱۸ر۱۴ متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره‌های طاق‌دار دارند. [۲۷]
سیدعبدالعزیز سالم، المآذن المصریه، ج۱، ص ۱۹ـ۲۰، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
[۲۸]
سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، ص ۲۸۴، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
[۲۹]
اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، ج۱، ص ۲۸، لندن ۱۹۹۶.
این منار شبیه منار جامع قیروان (قرن سوم) است. ۹ - ویژگی مناره مسجدویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس‌کاری است که در بن اهای مصر شناسایی شده است. [۳۰]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
[۳۱]
ثروت عکاشه، القیم الجمالیه فی العماره الاسلامیه، ج۱، ص ۱۹۳، قاهره ۱۴۱۴ /۱۹۹۴.
این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم‌ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می‌گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت. [۳۲]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، ص۵۸۴، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
[۳۳]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، ص۵۸۷ـ ۵۸۸، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
۱۰ - از خصوصیات مسجداز نکات شایان توجه در مسجد جُیوشی ، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است [۳۴]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
که به درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده‌اند. احتمال داده‌اند که مکان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن ، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند. [۳۵]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
[۳۶]
اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، ج۱، ص ۲۸، لندن ۱۹۹۶.
مسجد جُیوشی ، از نظر معماری، بن ایی منحصر به فرد است.حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده است. [۳۷]
دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، لیدن ۱۹۸۹.
[۳۸]
اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، ج۱، ص ۲۸، لندن ۱۹۹۶.
۱۱ - دیدگاه مؤنس درباره مسجدبه عقیده مؤنس، [۳۹]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص ۲۵۷، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه‌السلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جُیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره، که در دوره فاطمیان شکل گرفت، [۴۰]
دوگان کوبان، "سرزمین های مرکزی عرب"، ج۱، ص ۹۶، در مسجد: تاریخ، معماری توسعه و تنوع منطقه ای، اد مارتین Frishman و حسن الدین خان، Lodnon: تیمز و هادسون، ۱۹۹۴.
تناسب بیشتری دارد.۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌میسّر، اخبار مصر، ج۲، چاپ هانری ماسه، قاهره ۱۹۱۹. (۲) سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱. (۳) سیدعبدالعزیز سالم، المآذن المصریه، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹. (۴) فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی. (۵) ثروت عکاشه، القیم الجمالیه فی العماره الاسلامیه، قاهره ۱۴۱۴ /۱۹۹۴. (۶) کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، قاهره ۱۹۸۷. (۷) احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، لبنان ۱۹۵۹. (۸) حسین مؤنس، المساجد، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۹) طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، بغداد ۱۹۸۹. (۱۰) دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، لیدن ۱۹۸۹. (۱۱) رابرت هیلن برند، معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنا، ادینبورگ ۱۹۹۴. (۱۲) دوگان کوبان، "سرزمین های مرکزی عرب"، در مسجد: تاریخ، معماری توسعه و تنوع منطقه ای، اد مارتین Frishman و حسن الدین خان، Lodnon: تیمز و هادسون، ۱۹۹۴. (۱۳) الکساندر پاپادوپولو، اسلام و هنر مسلمانان، ترجمه از فرانسه توسط رابرت اریک ولف، لندن ۱۹۸۰. (۱۴) اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، لندن ۱۹۹۶. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد جیوشی»، شماره۵۳۲۸. |