مرقد زبیر بن عوام و عتبة بن غزوانزیارتگاه و قبر دو تن از صحابه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، یعنی زبیر بن عوام و عتبة بن غزوان، میان شهر زبیر در کشور عراق قرار دارد. ۱ - چگونگی پدایش قبردرباره چگونگی پدایش قبر زبیر و بنای زیارتگاه وی، ابن‌جوزی در ذیل حوادث سال ۳۸۶ ه. ق، نوشته است که در ماه محرم این سال، اهالی بصره، قبری قدیمی را شناسایی کردند که جنازه شخص مدفون در آن، با لباس و شمشیرش، سالم باقی مانده بود. آنها با تصور اینکه این شخص، زبیر است، او را از قبر خارج و کفن کردند و در منطقه مربد، به خاک سپردند و بر آن، بنایی ساختند. اما برخی شواهد تاریخی، نشان می‌دهد که صاحب این قبر، نمی‌تواند زبیر باشد، زیرا به نوشته طبری در تاریخ خود، زمانی که عمرو بن جرموز، زبیر را کُشت، اسب و انگشتر و شمشیر وی را با خود برداشت و غلام زبیر نیز او را در منطقه «وادی السباع»، دفن کرد. سپس ابن‌جرموز، شمشیر زبیر را به نزد امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) برد و ایشان، درباره این شمشیر فرمود: «سیف طالما جلّی الکُرَب عن وجه رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).» بر اساس این نقل، ابن‌جرموز، قاتل زبیر، شمشیر وی را با خود برده است، در حالی‌که شخصی که اهالی بصره، جنازه او را یافتند، با شمشیر خود به خاک سپرده شده بود. ضمن آنکه «وادی السباع»، امروزه، حدود شش میل از منطقه زبیر (بصره کهن)، فاصله دارد [۴]
باش‌اعيان عباسی، عبدالقادر، موسوعة تاریخ البصره، ج۱، ص۳۵۱.
و از ظاهر سخن ابن‌جوزی، چنین برمی‌آید که قبر حاوی جنازه سالم، در بصره یا محلی نزدیک به آن، شناسایی شده است. ۲ - ساخت بنا بر قبرامروزه قبر زبیر، مهم‌ترین زیارتگاه اهل‌سنت در بصره، به شمار می‌آید، تا جایی‌که شهر کهن و تاریخی بصره، به زبیر تغییر نام داده است. به گزارش ابن‌جوزی، پس از شناسایی جنازه منسوب به زبیر در سال ۳۸۶ ه. ق، امیر ابوالمسک عنبر، از رجال بهاءالدوله دیلمی، گنبدی بر قبر وی، بنا کرد. پس از آن، در سال ۶۲۴ ه. ق، والی بصره در دوره مستنصر عباسی، به نام امیر شمس‌الدین باتکین بن عبدالله رومی ناصری، آنجا را ساخت. [۶]
عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۶۴.
گفته می‌شود در سال ۹۷۹ ه. ق، به دستور سلطان سلیم دوم عثمانی (فرزند سلطان سلیمان قانونی)، گنبدی بر فراز قبر، ساخته شد. در سال ۱۳۰۵ ه. ق، به دستور سلطان عبدالحمید دوم، دو پرده حریر نفیس زربافت، تهیه گردید و روی قبر هریک از زبیر و عتبة بن غزوان، نهاده شد. سپس در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ ه. ق- ۱۹۱۵ م، با تلاش شیخ محمود مجموعی و با همکاری اهالی و نیکوکاران شهر زبیر، ساختمان مسجد، بازسازی گردید. در دوره اخیر نیز در سال ۱۴۰۰ ه. ق- ۱۹۸۰ م، وزارت اوقاف عراق، این مسجد را بازسازی کرد. ۲.۱ - مسجد بنامسجد دارای یک ورودی اصلی، در سمت غربی آن و مناره‌ای کاشی‌کاری شده است. شبستان آن، به طول ۴۵ متر و عرض ۱۵ متر است و متصل به آن، رواقی به عرض دو متر، وجود دارد. در ضلع غربی شبستان، اتاقی است که درون آن، قبر منسوب به عتبة بن غزوان، قرار دارد. در ضلع قبله (جنوبی) نیز، ورودی اتاق مقبره زبیر، قرار دارد که دارای یک ورودی دیگر از بیرون مسجد است. بر فراز مقبره زبیر، گنبد بزرگی قرار دارد که از بیرون، کاشی‌کاری شده و از داخل، با نقش‌هایی به سبک مغربی، تزیین یافته است. [۷]
سامرائی، ابراهیم، تاریخ مساجد البصره، ص۵۶ - ۵۷.
۳ - پانویس
۴ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مرقد زبیر بن عوام و عتبة بن غزوان» ج۲، ص۱۹۷. |