زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

مرداریه




مرداریه یکی از فرقه‌های کلامی اهل سنت با گرایش معتزلی است. آنان به پیروان عیسی بن صبیح معروف به ابو موسی مردار گفته می‌شود.


۱ - واژه شناسی


مردار با رفع میم کلمه‌ای فارسی است که به ظاهر از روی طعن بر عیسی بن صبیح گزارده‌اند.
[۱] السمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱۲، ص۱۸۷.    
برخی نیز در مقام بیان تعبیر محترمانه برای مردار آن را از ریشه «زیارة» از باب «افتعال» دانسته‌اند.
[۲] الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
[۳] کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰ _ ص۲۱.
گفتنی است «مردار» با کلماتی مشابه مانند «مزدار»،
[۴] الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
[۵] فخررازی، محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۶ م، الطبعة الاولی، ص۴۲.    
«مرداز»
[۶] الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق:شعیب الارنووط و محمد نعیم البرقوسی، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۳ ق- ۱۹۹۳ م، الطبعة التاسعة، ج۱۰، ص۵۴۸.    
و «مدرار»
[۷] عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، ج۴، ص۳۹۸.    
نیز در منابع مختلف نقل شده است.

۲ - تاریخ زندگی ابوموسی


درباره زمان و محل تولد، نسب و خاندان ابوموسی اطلاعاتی در دسترس نیست جز آن که برخی براساس لقب او «مردار» حدس زده‌اند که اصلیتی فارسی داشته است.
[۸] انوری، محمد جواد، مدخل ابو موسی مردار، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ج۶، ص۳۰۷.
درباره زمان مرگ وی نیز گفته شده او در سال ۲۲۶ در بغداد از دنیا رفت.
[۹] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.


۲.۱ - ویژگی‌ها


ابوموسی مردار از متکلمانی نامی کلام عقل گرایی اهل سنت به شمار می‌رود.
[۱۰] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
او از لحاظ علمی در جایگاه والایی قرار داشته به گونه‌ای که از حذاق معتزله
[۱۱] الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
و اکابر
[۱۲] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰ _ ص۷۱.
[۱۳] الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۷.    
آنان معرفی شده است. تراجم نگاران ابوموسی را فردی زاهد و عابد که به راهب معتزلیان مشهور شده شناسانده‌اند.
[۱۴] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
[۱۵] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
[۱۶] الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۸.    
حسن خلق ، خوش رفتار با مردم، با ادب، اهل عدالت و انفاق ، از دیگر ویژگی‌های گفته شده برای اوست.
[۱۷] خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۲۱.
[۱۸] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
[۱۹] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰ _ ص۷۱.
ابوموسی نزد مامون (۱۹۸-۲۱۸ق) نیز دارای جایگاهی والا بوده به گونه‌ای که در وصف ابوموسی نزد او اشعاری خوانده شده است.
[۲۰] خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۱۹.
[۲۱] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۹.
ابوالهذیل العلاف (م. ۲۳۵ق) از معتزلیان هم عصر او به مجلس ابوموسی می‌رفت و تعریف و تمجیدهای فراوانی از او کرده است.
[۲۲] خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۱۸ _ ص۱۱۹.
[۲۳] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
[۲۴] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
ابوموسی درباره نزدیک شدن به سلاطین و خلفاء عقیده داشت که این باعث کفر ، و شخص از ارث بردن و ارث گذاشتن محروم می‌شود.
[۲۵] الآمدی، سیف الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره، مکتبة دارالکتب و الوثائق القیومیة، قاهره، ۱۴۲۴ ق- ۲۰۰۴ م، الطبعة الاولی، ج۵، ص۴۵.    
[۲۶] کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
[۲۷] الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
این در حالی بود که پیشنیان او از معتزلیان چنین شخصی را فاسق می‌دانستند.
[۲۸] عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۱.


۲.۲ - اساتید و شاگردان


از اساتید ابوموسی مردار فقط به بشر بن معتمر (م. ۲۱۰ ق.) اشاره شده است.
[۲۹] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
[۳۰] الآمدی، سیف الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره، مکتبة دارالکتب و الوثائق القیومیة، قاهره، ۱۴۲۴ ق- ۲۰۰۴ م، الطبعة الاولی، ص۴۵.    
[۳۱] فخررازی، محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۶ م، الطبعة الاولی، ص۴۳.    
[۳۲] کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
او نیز از بزرگان و اندیشمندان مشهور معتزلی است.
[۳۳] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
جعفر بن مبشر (م. ۲۳۴ ق.) ، جعفر بن حرب (م. ۲۳۶ ق.)
[۳۴] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۸.
[۳۵] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
[۳۶] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
نیز از شاگردان مبرز ابوموسی هستند که در این میان می‌توان به ابوذر محمد بن سوید
[۳۷] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
و ابومجاله احمد بن حسین بغدادی
[۳۸] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۳۹۶.
[۳۹] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۸۵.
هم اشاره کرد. گفتنی ابوعمران موسی بن رقاشی نیز به مجلس درس او می‌رفته است.
[۴۰] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۷.
ابوموسی هم چنین از مصاحبان ابوجعفر محمد بن عبدالله اسکافی (م. ۲۴۰ ق.) و عیسی بن هیثم به شمار می‌رفته است.
[۴۱] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۷۰.    


۲.۳ - مراودات علمی


ابوموسی مردار از طبقه هفتم معتزلیان به شمار می‌رود.
[۴۲] اسکافی، ابوجعفر، المعیار و الموازنه، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۰۲ ق- ۱۹۸۱ م، ص۱۰.    
[۴۳] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
[۴۴] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰.
تلاش‌های علمی او بعد از هجرت به بغداد به گونه‌ای بود که او را عامل ترویج تفکر اعتزال مدرسه بغداد در بغداد دانسته‌اند.
[۴۵] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
[۴۶] ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م،۷۲ _ ۷۱.
او با بسیاری از معتزلیان هم عصر خود مناظراتی داشته که می‌توان به مناظره وی با ابوالهذیل علاف (م. ۲۲۷ ق.) و ابوعثمان عمر بن بحر جاحظ (م. ۲۵۵ ق.) ابراهم بن سیار نظام (م. ۲۲۱ یا ۲۳۱ ق.) ، ثمامة بن اشرس (م. ۲۱۳ ق.) و علی اسواری (م. بعد از ۲۰۰ ق.) اشاره کرد.
[۴۷] انوری، محمد جواد، مدخل ابو موسی مردار، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ج۶، ص۳۰۸.
او در ضمن مباحث در موضوعات مختلف ابوالهذیل علاف، بشر بن معتمر و نظام را تکفیر کرده است.
[۴۸] عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۲_ ص۱۵۳.

ابو موسی مردار به شاگردان خود توصیه می‌کرد«نحن لم نتصادق الموده حین التقینا، و انما کان ذلک حین اتفقنا» «دوستی بین ما به دیدار با یک دیگر نیست، بلکه دوستی هنگامی است که در اندیشه متفق باشیم.»
[۴۹] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
ابوموسی مردار نسبت به مخالفین علمی خود بسیار سخت می‌گرفت و به آسانی آنان را متهم به تکفیر می‌نمود
[۵۰] الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
به گونه‌ای که درباره او گفته شده «غلا فی التکفیر» در تکفیر دیگران بسیار افراطی عمل می‌کرده است.
[۵۱] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
[۵۲] کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
تا آن جا که وقتی از او درباره متکلمان سئوال شد وی همه آنان را مورد مذمت قرار داد.
[۵۳] خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۲۰.

ابوموسی در پاسخ به این مطلب که با این رویکرد بهشتی که به پهنای آسمان‌ها و زمین است به جز تو و برخی از پیروانت کسی بدان راه نخواهد یافت. سکوت کرد و باز ماند.
[۵۴] الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
[۵۵] الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
شایسته ذکر است که برخی از معتزلیان نیز ابوموسی را به خاطر آراء اش تکفیر کرده‌اند.
[۵۶] عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۲.


۲.۴ - آثار


ابوموسی مردار از متکلمان معتزلی پرکار به شمار می‌رود که آثار بسیاری از خود برجای گذاشته است. فهرست نویسان وی را در شمار مولفین مشهور کلام معتزلی نام کرده‌اند.
[۵۷] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۲۰، .
[۵۸] الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۸.
او آثاری بسیاری بر رد عقاید دیگر گروهها نگاشته است. ابوموسی بر تنی چند از معتزلیان مانند نجار، ثمامة بن اشرس، شحام، نظام، و برخی از معتزلیان بصری ردیه نوشته است. او بر گروه‌هایی مانند اهل جبر ، ملحدین، جهمیان و اصحاب اجتهاد و الرای آثاری نیز داشته است. همچنان که بر برخی از [[|اهل کتاب]] مانند نصرانیان و افراد آنان مانند ابن قرده نصرانی نقدیه نوشته است.
[۵۹] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶ _ ص۲۰۷.

افزون بر این ردیه‌ها و نقضیه‌ها، آثاری دیگر نیز می‌توان برای ابوموسی نام آورد که به برخی از آنان اشاره می‌شود. کتاب التوحید، کتاب العدل، کتاب اللطف، کتاب التعدیل و التجویز، کتاب اصول الدین، کتاب کلام اهل العلم و اهل الجهل، کتاب التعلیم، کتاب فنون الکلام، کتاب الدیانة، کتاب التوبة، کتاب الاقتصاد، کتاب اخبار القرآن، کتاب المسترشدین، کتاب من قال بتعذیب الاطفال، کتاب خلق القرآن، کتاب المسائل و الجوابات.
[۶۰] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۷.
گفتنی است هیچ یک از آثار ابو موسی مردار بر جای نمانده است.
عناوین مرتبط
عقاید مرداریه

۳ - پانویس

 
۱. ↑ السمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱۲، ص۱۸۷.    
۲. ↑ الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
۳. ↑ کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰ _ ص۲۱.
۴. ↑ الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
۵. ↑ فخررازی، محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۶ م، الطبعة الاولی، ص۴۲.    
۶. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق:شعیب الارنووط و محمد نعیم البرقوسی، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۳ ق- ۱۹۹۳ م، الطبعة التاسعة، ج۱۰، ص۵۴۸.    
۷. ↑ عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، ج۴، ص۳۹۸.    
۸. ↑ انوری، محمد جواد، مدخل ابو موسی مردار، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ج۶، ص۳۰۷.
۹. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
۱۰. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
۱۱. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
۱۲. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰ _ ص۷۱.
۱۳. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۷.    
۱۴. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
۱۵. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
۱۶. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۸.    
۱۷. ↑ خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۲۱.
۱۸. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
۱۹. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰ _ ص۷۱.
۲۰. ↑ خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۱۹.
۲۱. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۹.
۲۲. ↑ خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۱۸ _ ص۱۱۹.
۲۳. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
۲۴. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
۲۵. ↑ الآمدی، سیف الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره، مکتبة دارالکتب و الوثائق القیومیة، قاهره، ۱۴۲۴ ق- ۲۰۰۴ م، الطبعة الاولی، ج۵، ص۴۵.    
۲۶. ↑ کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
۲۷. ↑ الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، ج۸، ص۳۸۱.    
۲۸. ↑ عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۱.
۲۹. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
۳۰. ↑ الآمدی، سیف الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره، مکتبة دارالکتب و الوثائق القیومیة، قاهره، ۱۴۲۴ ق- ۲۰۰۴ م، الطبعة الاولی، ص۴۵.    
۳۱. ↑ فخررازی، محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۶ م، الطبعة الاولی، ص۴۳.    
۳۲. ↑ کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
۳۳. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
۳۴. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۸.
۳۵. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
۳۶. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۱.
۳۷. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
۳۸. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۳۹۶.
۳۹. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۸۵.
۴۰. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۷.
۴۱. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۷۰.    
۴۲. ↑ اسکافی، ابوجعفر، المعیار و الموازنه، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۰۲ ق- ۱۹۸۱ م، ص۱۰.    
۴۳. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م، الطبعة الاولی، ص۲۷۷.
۴۴. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م، ص۷۰.
۴۵. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
۴۶. ↑ ابن مرتضی، احمد بن یحیی، کتاب طبقات المعتزله، تحقیق سوسنه و دیگران، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۹ ق-۱۹۸۸ م،۷۲ _ ۷۱.
۴۷. ↑ انوری، محمد جواد، مدخل ابو موسی مردار، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ج۶، ص۳۰۸.
۴۸. ↑ عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۲_ ص۱۵۳.
۴۹. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶.
۵۰. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
۵۱. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
۵۲. ↑ کرمانی، محمد بن یوسف بن علی، الفرق الاسلامیه، تحقیق سلیمه عبدالرسول، بغداد، مطبعة الرشاد، ۱۹۷۳ م، الطبعة الاولی، ص۲۰.
۵۳. ↑ خیاط، ابی الحسین، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۹۸۸ م، الطبعة الاولی، ص۱۲۰.
۵۴. ↑ الشهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد علی کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، بی تا، الطبعة الاولی، ج۱، ص۶۹.    
۵۵. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج۵، ص۷۳۶.    
۵۶. ↑ عبدالقاهر بغدادی، طاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالافاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م، الطبعة الثالثة، ص۱۵۲.
۵۷. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۲۰، .
۵۸. ↑ الذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۸.
۵۹. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۶ _ ص۲۰۷.
۶۰. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی تا، الطبعة الاولی، ص۲۰۷.


۴ - منبع


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مرداریه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۲۵    


رده‌های این صفحه : فرق و مذاهب | مذاهب کلامی اهل سنت | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.