لزوملزوم، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای علاقه بین معنای اصلی لفظ و معنای التزامی، و بین مقدم و تالی در قضیه شرطیه متصله لزومیه است. ۱ - توضیح اصطلاحدر دلالت التزامی معنای اصلی (موضوع له) را ملزوم و معنای خارجی تطفلی را لازم و علاقه و رابطه بین معنای اصلی و معنای خارجی تطفلی را ملازمه یا لزوم خوانند. لزوم و ملازمه بین دو چیز، یا بدیهی است و یا نظری و کسبی. لزوم، در مبحث قضایای شرطیه متصله هم کاربرد دارد. در قضیه شرطیه متصله که تالی در پی مقدم می‌آید، لازم شدن نسبتی از نسبت دیگر را لزوم گویند که همان جهت قضیه شرطیه متصله می‌باشد. ۲ - دیدگاه محقق طوسیمحقق طوسی در اساس الاقتباس می‌گوید: لزوم آن است که مصاحبت را سببی مقتضی باشد که با وجود آن سبب، مصاحبت لازم باشد، مثلاً مقدم، علت تالی یا معلولِ مساوی او باشد یا معلول علتش باشد که از او منفک نشود یا مشروطی باشد که تالی، شرط او باشد یا بین آنها علاقه تضایف باشد مثل طلوع آفتاب و وجود روز، یا احتراق مماست آتش، یا حصول احراق با بودن دود، یا حصول علم و وجود حیات، یا وجود ابوّت و وجود بنوّت. ۳ - تقسیمات لزوملزوم، تقسیمات مختلفی دارد. در یک تقسیم، به "لزوم ذهنی" و "لزوم خارجی" منقسم می‌گردد. لزوم ذهنی، خود بر دو قسم است: "لزوم ذهنی عقلی" و "لزوم ذهنی عرفی". [۴]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۸.
[۵]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۱.
۳.۱ - لزوم خارجیلزوم خارجی عبارت است از: ملازمه بین تحقق خارجی یک شئ با تحقق شئ دیگر، مانند ملازمه بین وجود روز و طلوع خورشید، و مثل ملازمه میان وجود خارجی آتش و سوزاندن. ۳.۲ - لزوم ذهنیلزوم ذهنی بیانگر ملازمه بین دو مفهوم در عالم ذهن است، به گونه‌ای که بین تصور یک چیز و تصور چیز دیگر ملازمه باشد. در لزوم ذهنی عرفی، منشا ملازمه و پیوستگی دو مفهوم (ملزوم و لازم)، امر عرفی است، مانند ملازمه ذهنی میان حاتم طایی با مفهوم جود و بخشندگی. اما در لزوم ذهنی عقلی، منشا ملازمه، عقل است، مانند: بینائی که لازم ذهنی عقلی کوری است، چون کوری یعنی فاقد بینائی بودن. [۶]
صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء، ص۳۷.
[۷]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۳.
[۸]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۸.
[۹]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۹.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • تقریر بحث سید محمد روحانی، حکیم، سید عبد الصاحب، منتقی الاصول. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «لزوم»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۰. |