علیرضا تجلی اردکانی اصفهانیعلیرضا بن حسین اردکانی اصفهانی، از فضلاء و شعرای پارسی‌سرای قرن یازدهم هجری بوده است. ۱ - معرفی اجمالیعلیرضا اردکانی شیرازی متخلّص به «تجلّی»، از ادبا و شاعران نیمه دوم سده ۱۱ق، فرزند ملاّ کمال‌الدّین حسین، از کدخدایان اردکان فارس، عالم فاضل زاهد و شاعر ادیب دانشمند، قرن یازدهم هجری در اصفهان بوده است. ۲ - تحصیل و تدریسوی در اردکان فارس متولّد شده و در جوانی جهت تحصیل به اصفهان آمد و از درس جمعی از دانشمندان آنجا خصوصا آقا حسین خوانساری بهره گرفت. [۱]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، ج۱، ص۲۴۲-۲۴۴.
[۲]
شاملو، ولی‌قلی بن داودقلی، قصص الخاقانی، ج۲، ص۹۴-۹۵.
[۵]
بیگی حبیب‌آبادی، پرویز، تاملی در تذکره روز روشن، ص۱۴۷.
آنگاه به هندوستان رفته و به تعلیم ابراهیم خان فرزند علیمردان خان مشغول شد. تجلی در دوره شاه‌جهان (۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق/ ۱۶۲۸- ۱۶۵۸م) به هند رفت. با وجود آن‌که در هند مورد احترام علیمردان خان بود، اما پس از چندی، تدریس را رها کرد و به اصفهان بازگشت. [۶]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.
[۷]
آزاد بلگرامی، غلامعلی، مآثر الکلام، ج۱، ص۱۱۵.
[۸]
سرخوش لاهوری، محمدافضل، کلمات الشعرا، ج۱، ص۱۹.
۳ - فعالیت‌های علمی و ادبیاو پس از مراجعت به اصفهان، به تدریس و تالیف مشغول شد و مورد توجّه شاه عباس ثانی واقع شده و تدریس مدرسه والده و سیورغال محلّی از محال اردکان در سال ۱۰۷۲ق به او واگذار شد. [۹]
ایمان، رحم‌علی‌خان، منتخب اللطایف، ص۱۸۶-۱۸۷.
[۱۰]
بهادر، حسن‌خان و سیدمحمد صدیق، تذکره شمع انجمن، ص۱۵۴-۱۵۵.
[۱۱]
داور شیرازی، مفید، تذکره مرآه الفصاحه، ص۱۱۴.
[۱۲]
آذربیگدلی، لطفعلی بن آقاخان، تذکره آتشکده، (نیمه دوم)، ص۱۲۵.
[۱۳]
فسایی، حسن، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۲۴۹.
وی مقرب و منشی شاه عباس دوم گردید و سلطان صفوی در ۱۰۷۲ق/۱۶۶۲م، روستایی را در زادگاه تجلی به وی واگذار کرد. بدین‌سبب تجلی مدتی در این روستا به سر برد. به هنگام وفات شاه عباس دوم، در اصفهان اقامت داشت و به تألیف و تدریس مشغول بود. [۱۴]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص ۱۶۹.
[۱۵]
صبا، محمدمظفر ، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۴۷.
او در ۱۰۸۳ق به دربار شاه سلیمان راه یافت. [۱۶]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۱۶۸، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.
در نظم و نثر دستی توانا داشته و منشآتی از خود به جا گذاشته و قصیده و غزل و رباعی را نیکو می‌گفته و به قول برخی از تراجم‌نویسان شاعری، فضائل و کمالات علمی او را تحت الشّعاع قرار داده بود. او در علوم عقلی و نقلی خصوصا حکمت، منطق، فقه و اصول، کلام و ادبیات فارسی و عربی مهارت داشته و با دانشمندان و ادبای عهد مراوده و مباحثه داشته است. این رباعی از اوست: "آن را که منزّه نبود ذات و صفات ••• از درس کلام و حکمتش نیست نجات" "در طبع بَدان به جهل بر می‌گردد علم ••• در طینت مار سم شود آب حیات". [۱۷]
گوپاموی، محمد قدرت‌الله، تذکره نتایج الافکار، ص۱۲۶-۱۲۸.
[۱۸]
خاضع، اردشیر، تذکره سخنوران یزد، ص۶۳-۶۵.
[۲۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الرّوضه النّضره، ص۳۹۹.
[۲۲]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا: ذیل «تجلی»، ص۳۹۷.
۴ - وفاتتاریخ دقیق وفات او معلوم نیست؛ برخی تذکره‌ها سال ۱۰۸۳ را ذکر کرده‌اند، [۲۳]
راشدی، حسام‌الدین، تذکره شعرای کشمیر، ج۱، ص۱۵۶.
اما به گفته صاحب روضات الجنّات در اواخر عمر از تدریس کناره گرفته و عازم سفر حج شد و سپس به شیراز رفته و در سال ۱۰۸۵ق در آنجا وفات یافت. برخی هم تاریخ درگذشت وی را در ۱۰۸۸ق، بیان نمودند. [۲۴]
شفیق لچهمی، نراین، شام غریبان، ج۱، ص۶۰.
[۲۵]
آرزو، علی‌خان، مجمع النفایس، ج۱، ص۳۴.
[۲۶]
آزاد بلگرامی، غلامعلی، مآثر الکلام، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.
[۲۷]
عابدی، امیرحسین، تجلی، ج۱، ص۱۱.
۵ - آثار و تالیفاتکتب زیر از اوست: ۱. «رساله در امامت»؛ ۲. «تفسیر سلیمانی» در تفسیر قرآن مجید به فارسی، که برای شاه سلیمان صفوی نوشته و در کتابخانه دکتر اصغر مهدوی در تهران وجود داشته است؛ [۲۸]
استوری، چارلز آمبروز، ادبیّات فارسی بر مبنای استوری، ص۱۸۹.
۳. «ترجمه سلطانی» در ترجمه قرآن مجید که در سال ۱۰۸۴ق برای شاه سلیمان تالیف شده و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است. [۳۰]
استوری، چارلز آمبروز، ادبیّات فارسی بر مبنای استوری، ص۱۸۹.
۴. «حاشیه علی حاشیه علی تهذیب المنطق»، این «حاشیه» را بر «حاشیه» ملاّ عبداللّه یزدی بر «تهذیب» نگاشته و نسخه‌های فراوانی در کتابخانه‌های مختلف از این «حاشیه» موجود است. در برخی چاپ‌های سنگی «حاشیه ملاّ عبداللّه» این «حاشیه» نیز به طبع رسیده است. این حاشیه را هنگام تدریس برای ابراهیم خان در هندوستان نوشته است. ۵. «دیوان تجلّی» که نسخه‌ای از آن ضمن مجموعه شماره ۱۹۱ کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است. کاتب این مجموعه علینقی بن عبدالقادر و مورّخ به سال ۱۱۰۸ق است. [۳۳]
حائری، عبدالحسین، فهرست مجلس، ج۳، ص۴۷۵ و ج۲۱، ص۲۶۴.
در این نسخه «مثنوی معراج الخیال» او هم آمده است. نسخه دیگری نیز به شماره ۲۹۰ در کتابخانه مدرسه چهلستون مسجد جامع تهران موجود است که در سال ۱۱۰۰ق به خط شکسته نستعلیق نوشته شده و نام کاتب معلوم نیست. [۳۴]
استادی، رضا، آشنایی با چند نسخه خطّی، ص۳۵۳.
۶. «صلاه الجمعه» که آن را به فارسی برای شاه سلیمان صفوی نوشته و چون خود معتقد به حرمت اقامه نماز جمعه در عصر غیبت بوده، در آن، کتاب «صلاه الجمعه» ملاّ محمّدباقر سبزواری را که معتقد به وجوب عینی نماز جمعه در عصر غیبت بوده را رد کرده است. نسخه‌ای از این کتاب که در سال ۱۰۸۲ق کتابت شده در کتابخانه مدرسه جعفریه قائن و نسخه عکسی آن در مرکز احیاء میراث اسلامی در قم موجود است. [۳۵]
حسینی اشکوری، سیدجعفر و سیدصادق، فهرست عکسی احیاء، ج۵، ص۱۵۳.
نسخه دیگری از آن به به شماره ۴۶۵۹ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. [۳۶]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ج۱۴، ص۳۶۰۴.
۷. «رد بر رساله صلاه الجمعه» ملاّ محمّدفاضل سراب تنکابنی که به وجوب عینی اقامه نمازجمعه در عصر غیبت معتقد بوده است. این رساله هم در مجموعه ۴۶۵۹ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. [۳۷]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ج۱۴، ص۳۶۰۴.
۸. «ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر»؛ [۳۸]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ج۹، ص۱۲۱۴.
۹. «سفینه النّجاه» در اصول دین و خصوصا اثبات امامت مشتمل بر سه مقام و یک خاتمه، به فارسی که در روز ۷ ربیع‌الثّانی ۱۰۶۷ق آن را در هنگام اقامت در هند تالیف کرده است. از این کتاب نسخه‌های فراوانی موجود است که اغلب تاریخ کتابت آنها معلوم نیست. یکی از نسخه‌های نزدیک به زمان مؤلف و شاید زمان حیات او، نسخه شماره ۳۷۸ کتابخانه آستانه حضرت معصومه (سلام‌اللّه‌علیها) در قم است که فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است اما مالک آن «عبدالملک بن محمّدابراهیم بواناتی» معاصر موّلف است. [۳۹]
صدرایی، علی، فهرست آستانه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، ج۲، ص۳۷۸.
۱۰. «معراج الخیال» که مثنوی عرفانی است. از بین نسخه‌های فراوانی که در کتابخانه‌ها از این منظومه موجود است، نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی که ضمن جنگ ۱۴۱۸۳ و به عنوان پانزدهمین رساله آن محسوب می‌شود و در سال ۱۰۷۹ق به دست نظرعلی بن امیرعلی تبریزی کتابت شده از اقدم نُسخ «معراج الخیال» به شمار می‌رود. [۴۱]
حائری، عبدالحسین، فهرست مجلس، ج۳۸، ص۲۴۶.
۱۱. «منشآت» که قسمتی از آن در کتب «مجمع الافکار» آمده و به شماره ۱۴۲۰۹ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. [۴۳]
حائری، عبدالحسین، فهرست مجلس، ج۳۸، ص۲۹۳.
۶ - پانویس
۷ - منبعمهدوی، سیدمصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۴، ص۶۵۷. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علیرضا بن حسین تجلی‌شیرازی»، شماره۳۳۰۰. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تجلی»، شماره۵۷۹۱. رده‌های این صفحه : ادیبان اصفهان سده یازدهم (قمری) | شعرای اصفهان قرن 11 (قمری) | فضلای اصفهان سده یازدهم (قمری) | نویسندگان اصفهان سده یازدهم(قمری)
|