قصیده

قصیده نوعی شعر درباره موضوعی معین و مقصودی معین از قبیل مدح بزرگان، تهنیت جشن عید و فتح نامه جنگهاست؛ همچنین مرثیه، تعزیت، مسایل اخلاقی و اجتماعی را به تصویر می کشد. قصیده مهمترین نوع شعر است چرا که عمده ی طبع آزمایی و پایه توانایی و تبحر سخندانی شاعر از این نوع شعر شناخته می شود که وی بتواند چهل پنجاه بیت بر یک وزن و قافیت در یک موضوع با رعایت نکات بلاغت و جزالت کلام، بسراید.

علت نامگذاری قصیده

این اصطلاح مأخوذ از قصد به معنی توجه و روی کردن به چیزی یا کسی است. لفظ قصیده فعیل به معنی مفعول است و تاء آخر آن علامت وحدت است، نظیر کلمات شعیره، سفینه و نظایر آن و چون قصیده بدون تاء گویند جنس عام مطلق آن مراد است. در قصیده چون نظر شاعر بیشتر متوجه اشخاص و مقصودهای معین از قبیل مدح، حکمت، موعظه، تهنیت، تعزیت بزرگان بوده است، آن را قصیده نامیده اند. در نهایت به قصیده ی عنصری در مدح سلطان محمود بسنده می نماییم:

قصیده یکی از انواع شعر با یک وزن و قافیه و مطلعی مصرع است. این ابیات به هم مرتبط و پیرامون یک موضوع و بر مقصودی معین دلالت می کنند. از جمله مدح پادشاه، تهنیت در جشن عید، فتح نامه جنگ یا شکر و شکایت، فخر و حماسه سرایی، مرثیه و تعزیت، مسائل اخلاقی و عرفانی و امثال آن. فرخی گوید:

کاهش و افزایش ابیات در قصیده

شماره ابیات قصیده حد متوسط و معمول آن بین بیست تا هفتاد - هشتاد بیت می باشد و بیشتر از آن تا حدود صدوپنجاه بیت و افزونتر نیز گفته اند و بعضی کمتر از بیست بیت نیز گفته اند اگر چه بعضی ابیات بین پانزده و شانزده بیت را نیز قصیده نامیده اند.

کوتاهی و بلندی قصاید بستگی به اهمیت موضوع، قدرت و قوت طبع شاعر، خصوصیات قوافی و اوزان متداول و غیرمتداول که شاعر برای انشاء قصیده انتخاب کرده است، دارد. بعضی از قصاید با قوافی مجرد در وزنهای معمول و متداول ساخته شده اند که ممکن است شماره ابیات به صد و هفتاد بیت و بیشتر هم برسد. فرخی گوید:

اما گاه بعضی از قوافی به خصوص در وزن های غیرمعمول و با ردیف های مشکل چندان میدان وسیع ندارد که ساختن قصیده های بسیار طولانی را برای هر شاعری ممکن سازد. از جمله کسانی که در قوافی مشکل شعر سروده اند می توان به مسعود سعد اشاره نمود. همین نکته باعث گردیده که نتوان حداکثری برای ابیات قصیده معین نمود اما حداقل آن را حدود بیست بیت یا متجاوز از پانزده و شانزده بیت گفته اند.

قصیده مقتضب

گاه شاعر قصیده سرا بدون آوردن تشبیب و تغزل وارد مدح یا موضوع مورد نظر خود می شود و در این صورت قصیده را محدود می نماید که آن را به اصطلاح مقتضب یعنی بازبریده می گویند. انوری گوید:

شریطه در قصیده

شعرا را رسم بر آن بوده که قصاید مدحیه را به ابیاتی مبنی بر دعای ممدوح ختم کنند، این قسمت از قصیده را شریطه می نامند و ادبای قدیم آن را مقاطع قصیده گفته اند. شریطه معمولاً به صورت دعای تأیید یعنی متضمن دوام و همیشگی است مثل این جمله در شعر فرخی: تا آسمان برپاست کاخ دولتت بر پای باد.

چنان که این دعای تأیید به گونه ی شرط و تعلیق گفته شود آن را تعلیق نامیده اند. در صورتی که قصیده به همراه تشبیب، تخلص و شریطه باشد، قصیده کامل محسوب می شود.

منبع

سایت تبیان، بازیابی: 7 آبان ماه 1392.