عبدالله بن عبدالحکمابومحمد عبدالله بن عبدالحکم، از یاران مالک بن انس، رئیس مذهب مالکی در مصر، یکی از شخصیت‌های ابن‌عبدالحکم می‌باشد؛ اِبْن‌ِ‌عَبْدُالحَکَم، عنوان افراد خاندانی از مورخان، فقیهان، محدثان و پیشوایان مذهبی مصر است که در سده‌های ۲ و ۳ق/۸ و ۹م از شهرت و نفوذ بسیار برخوردار بودند و بر مالکیان مصر ریاست داشتند. ۱ - معرفی اجمالیابومحمد عبدالله بن عبدالحکم، فقیه بلند آوازه، بزرگ‌ِ مالکیان مصر و دانشمندترین یار مالک بن انس که با او رابطه نزدیک و مستقیم داشت و پس از اشهب بن عبدالعزیز قیسی (د ۲۰۴ق) ریاست مذهب مالکی در مصر به او رسید. [۲]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
تولد عبدالله را در اسکندریه، در ۱۵۰، ۱۵۴ یا ۱۵۵ق و در گذشت او را در قاهره، به اختلاف در ۲۱۰ یا ۲۱۳ یا ۲۱۵ و ۲۲۴ق نوشته‌اند.۲ - اساتیدعبدالله نخست از یاران مالک بن انس بود و ۳ جزء از اجزاءِ حدیثی و همه الموطا را از مالک شنید و به نقل و روایت کتاب السنة فی‌الفقه و دیگر آراء او پرداخت، پس از آن به شافعی پیوست و از نزدیکان با اخلاص او شد. شافعی چون از بغداد به مصر کوچید به خانه عبدالله وارد شد و از او اکرام بسیار دید. عبدالله برای تأمین زندگی شافعی در آغاز ورود وی به مصر هزار دینار از خود، هزار دینار از ابن‌عُساقه تاجر و هزار دینار از اصحاب خویش در اختیار شافعی نهاد. پس از استقرار شافعی، عبدالله برای خود و پسرش محمد از کتاب‌های شافعی یادداشت برداشت و محمد را ملازم شافعی کرد و با او به مهر به سر برد تا شافعی در خانه او از دنیا رفت و در آرامگاه خاندان عبدالحکم به خاک سپرده شد. در مصر از اصحاب مالک تنها دو تن محضر شافعی را درک کردند: ابوعمرو اشهب و عبدالله بن عبدالحکم. [۱۲]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
عبدالله علاوه بر مالک و شافعی از کسانی چون لیث بن سعد، مفضّل بن فُضاله، بکر بن مضر، عبدالله بن لَهیعه، عبدالله ابن‌وهب، عبدالرحمان بن قاسم و دیگران حدیث روایت کرده است. [۱۷]
عبید، احمد، مقدمه بر سیره عمربن عبدالعزیز عبدالله بن عبدالحکم، ج۱، ص۲۰، قاهره، ۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م.
[۲۰]
عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، ج۱، ص۲۶۶، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
۳ - شاگردانراویانی چون پسرانش محمد، عبدالرحمان، سعد و عبدالحکم و نیز عبدالله بن عبدالرحمان دارمی صاحب مسند، مقدام بن داوود رعینی، هارون بن اسحاق، محمد بن مسلم بن واره، محمد بن رَزین و ابن‌سلیمان از او روایت کرده‌اند. [۲۳]
ابوالعرب تمیمی، محمد، طبقات علماء افریقیه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، ج۱، ص۲۰۵، تونس، ۱۹۸۵م.
۴ - پیشوای مذهبی مصرعبدالله در روزگار حکمرانی عبدالله بن طاهر بر مصر (۲۱۰- ۲۱۲ق) قدرت و نفوذ فراوان یافت و از پیشوایان بزرگ مذهبی و قاضیان با اقتدار مصر شد، اما پس از عزل ابن‌طاهر و انتصاب معتصم به ولایت مصر، عیسی بن مُنکدر قاضی به اصرار مصریان نامه‌ای به مخالفت و ناخشنودی از ولایت معتصم بر مصر نزد مأمون فرستاد. معتصم چون از مضمون نامه اطلاع یافت، به محض ورود به مصر ابن‌منکدر و عبدالله را از کار بر کنار و زندانی کرد. چندی نگذشت که عبدالله درگذشت. بیشتر مورخان و تذکره نویسان، از ابومحمد عبدالله به عنوان فقیهی ثقه، صدوق، خردمند، شکیبا و از اجله اصحاب مالک یاد کرده‌اند. [۲۹]
قاضی عیاض، عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۵۲۴، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۵ - آثار۱. سیرة عمر بن عبدالعزیز علی مارواه الامام مالک بن انس و اصحابه، به روایت محمد پسر عبدالله که در ۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م، به کوشش احمد عبید در قاهره منتشر شد. این کتاب که پس از سیرة النبی از کهن‌ترین تذکره‌های تاریخی مستند بر احادیث و روایات است، مشتمل بر داستان‌ها و اخبار و روایاتی است از سیرة عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق)، خلیفه خوشنام اموی و رفتار او با امرا و کارگزاران و مکاتبات رسمی او با حکمرانان بلاد و ادعیه و اندرزها و مسائل اخلاقی و مالی و... که همه از دیدگاه نویسنده‌ای که این خلیفه اموی را به عنوان بهترین امیر مسلمان نگریسته، نگارش یافته است. [۳۰]
عبید، احمد، مقدمه بر سیره عمربن عبدالعزیز عبدالله بن عبدالحکم، ج۱، ص۱۰، قاهره، ۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م.
۲. المختصر الکبیر فی الفقه، که بخشی از آن در کتابخانه قرویین فاس موجود است، [۳۱]
فاسی، محمد عابد، فهرست المخطوطات خزانة القرویین، ج۲، ص۴۸۳-۴۸۴، دارالبیضاء، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
مختصری است از نوشته‌های اشهب در ۱۸ هزار مسأله از آراء فقهی مالک و روایات او در الموطأ که از منابع اساسی مالکیان بغداد بوده است. محمد بن ابی‌یزید این کتاب را مختصر کرده و ابوجعفر جصّاص بر آن تعلیق نوشته است، آخرین شرح آن از ابن‌باجی بصری است. ۳. المختصر الاوسط، خلاصه‌ای است از المختصر الکبیر، مشتمل بر ۴ هزار مسأله در فقه مالک که در ۳ روایت موجود بوده است. روایت قراطیسی از روایت محمد بن عبدالله بن عبدالحکم و سعید بن حسان کامل‌تر است. ۴. المختصر الصغیر، خلاصه‌ای است از کتاب الاوسط مشتمل بر ۲۰۰، ۱مسأله که مورد استناد مالکیان بغداد بوده است. هر دو کتاب الکبیر و الصغیر را ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد ابهری و خفاف و ابوبکر بن جهم شرح کرده‌اند. ۵. المسائل یا مسائل و اجوبتها، شامل مسموعات عبدالله بن عبدالحکم و عبدالله بن وهب و عبدالرحمان بن قاسم از مالک یا مسائل مالک وجوابها و تفسیرهای عبدالله بوده است که نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوتا موجود است. ۶. الاهوال. ۷. القضاء فی البنیان. ۸. المناسک. ۶ - پانویس۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عبدالحکم»، ج۴، ص۱۴۷۳. |