عبدالله بن نورالله بحرانیبحرین، از پایگاه‌های دیرین تشیع است و مردم آن سامان در طول قرن‌ها و گذر زمان در پیروی از مذهب شیعه کوشا و پیشینه مندند. این سرزمین زادگاه و مسکن بسیاری از عالمان شیعه بوده و بسیاری از فقیهان و محدثان را در خود پرورده که ملا عبدالله بحرانی یکی از این نام آوران است. او فرزند نورالدین بحرانی بود و در عصر زرین فرهنگ ایران ، راهی این کشور شد و در اصفهان به کسب علم و دانش پرداخت و در آن سامان از استادان به نام و فرهیخته حوزه بهره جست. او بیشترین سود علمی را از محفل پربار دانش علامه محمد باقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ ق) کسب کرد و به عنوان شاگرد علامه شناخته شد. [۲]
فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج۳، س ۱۱۴۰.
بحرانی را از محدثان و متکلمان امامیه دانسته‌اند. خوانساری او را «شیخ محدث ماهر، متتبع جلیل، متبحر نبیل» می‌نامد، [۳]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۲۵۵.
گواه این مدعا آنست که بحرانی با بهره جستن نیک از فضای فرهنگی و اجتماعی مساعد عصر صفوی، نخست در تدوین بحار الانوار ، یار و همکار علامه مجلسی شد و آنگاه خود به تدوین دائرة المعارف بزرگی به نام عوالم العلوم و المعارف پرداخت. آنچه در این نوشتار از نظر می‌گذرد تلاش ناچیزی در معرفی شخصیت بزرگ حدیثی شیعه «ملا عبدالله بحرانی» است. مع الاسف متون تراجم و شرح حال نویسی دو ـ سه قرن اخیر از ترسیم حیات وی غافل مانده‌اند.۱ - روزگار کارهای بزرگروزگار حاکمیت صفویان، برگ زرین تاریخ ایران اسلامی است و در بسیاری از مقاطع آن، کارهای سترگ و جاودانه از روحانیت شیعه به یادگار مانده است که دهه‌های پایانی آن را می‌توان روزگار کارهای بزرگ دانست، مقطعی که ملاعبدالله بحرانی در پرتو استادش علامه مجلسی درخشید و اثر زیبای خویش را تقدیم داشت. درخشش روحانیت شیعه همچون ملاعبدالله بحرانی در دو دوره سلطنت شاه سلیمان و شاه سلطان حسین ، به یادماندنی و ستودنی است، زیرا این مقطع از تاریخ صفوی را می‌توان فصل کارهای سترگ و گام‌های جاودانه دانست. شاه سلیمان (حاکم سال‌های ۱۱۰۵-۱۰۷۸ق.) را در علاقه و خدمت به تشیع راسخ دانسته اندهمان گونه که او برای ترویج امور شریعت و رسیدگی به امور شیعیان جدیت داشته است. [۴]
وقایع السنین و الاعوام، سید عبدالحسین خاتون آبادی، ص۵۴۰.
تالیف، تدوین و ترجمه کتاب در عصر شاه سلیمان، روندی مثبت و شایسته داشت و شاه در تشویق مؤلفان و مترجمان اهتمام می‌ورزید. حاکم صفوی، گاه خود توصیه به تالیف یا ترجمه آثار می‌کرد. [۵]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۴، ص۲۱۱.
[۶]
الکواکب المنتثرة، ص۵۰۵.
[۷]
الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۴، ش ۶۷۵.
او به ظاهر خود را دین دار نشان می‌داد و می‌کوشید تا کشور را بر اساس سنت‌های دینی و مذهبی اداره کند. او هر چند تعصب مذهبی نداشت، هماره سعی می‌کرد تا رابطه نزدیکی با مذهبیون داشته باشد. [۸]
سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، ص۱۲۷.
شاه، دانشمندان و عالمان شیعی را به دیده احترام می‌نگریست و جایگاه واقعی آنان را پاس می‌داشت و زمینه حضور و فعالیت علمی و اجتماعی ایشان را فراهم آورده بود. [۹]
وقایع السنین و الاعوام، سید عبدالحسین خاتون آبادی، ص۵۳۶.
چنین نگرشی از سوی پادشاه صفوی، به گونه‌ای بود که سانسون در این باره می‌نویسد:علمای دین در ایران ، بالاترین مقام‌ها را دارند و در دربار در صف اول می‌نشینند. و بر صاحب منصبان دربار رجحان و برتری دارد. [۱۰]
سفرنامه سانسون، ص۳۸.
پس از مرگ سلیمان، شاه سلطان حسین که خود را «دین پرور» معرفی می‌کرد، بر مسند نشست. میرزا عبدالله افندی همکار بحرانی و شاگرد مجلسی درباره شاه سلطان حسین می‌نویسد: دائما اوقات شریفه خود را به ترویج مآثر شریعت مقدسه مصطفوی مصروف و به تاسیس اساس دین مبین اجداد طاهرین خود نیز معطوف فرموده و می‌فرمایند و به این جهت، همواره در همگی احوال به مطالعه صحف و مؤلفات فقها و ملاحظه کتب و رسائل فضلا ـ بعون الله سبحانه ـ اشتغال داشته و به صحبت علم و علما و به غایت مایل و راغب بلکه پیوسته در هر مجلسی از مجالس خلد مآنس نیز، خود به خوض فرمودن در رسائل دین مبین و مفاوضه مطالب شرع سید المرسلین مشغول بوده و می‌باشند. [۱۱]
صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، رسول جعفریان، ج۱، ص۴۲۸.
علاقه و ارادت شاه به عالمان شیعه ، امری شایع بود [۱۲]
فواید الصفویة، ابوالحسن قزوینی، ص۷۸.
در این میان، پیوند او با مجلسی، خاص و ویژه می‌نمودبدان حد که آن چه ملا محمد باقر مجلسی که استاد او بود، می‌گفت، عمل می‌نمود. [۱۳]
فواید الصفویة، ابوالحسن قزوینی، ص۷۸.
که فقدان علامه در سستی و انحراف او بسیار تاثیر داشت.شاه سلطان حسین به تالیف، تدوین و ترجمه متون، به خصوص متون دینی، علاقه داشت و اصحاب قلم را عزیز می‌داشت. تکریمی که او روا می‌داشت، سبب شد که آثار بسیاری به نگارش درآید. بر اساس گزارش خاتون آبادی، در شب بیست و هفتم ماه رمضان سال ۱۱۱۵ میرمحمد باقرخاتون آبادی برای افطار مهمان شاه بود و به درخواست وی، مشغول رساله‌ای درباره دعا شد. همچنین شاه از او خواست تا تفسیر مجمع البیان را به فارسی ترجمه کند. [۱۴]
فواید الصفویة، ابوالحسن قزوینی، ص۵۵۲.
شاه بر فارسی نویسی و ترجمه متون عربی نیز پای می‌فشرد. [۱۵]
صفویان نماد اقتدار ایران، پورامینی، ج۲، ص۱۶۰_ ۱۵۹.
۲ - بحرانی در محفل مجلسیبحرانی بهره علمی خود را وام دار استاد خود علامه محمد باقر مجلسی (۱۱۱۰-۱۰۳۷. ق) بود، حوزه درسی علامه مجلسی، بسیار گسترده و عظیم بود، به گونه‌ای که تعداد شاگردان او را از هزار نفر بیش تر دانسته‌اند. [۱۶]
زندگینامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج۱، ص۱۳۱.
بحرانی از استاد خود مجلسی اجازه روایت گرفت. [۱۷]
دائرة المعارف تشیع، ج۳، ص۱۰۴.
او در مقدمه جلد اول کتاب عوالم اذعان می‌دارد که «بیست سال نزد محمد باقر مجلسی شاگردی کرده و از او اجازه روایتی دارد که مجلسی او را فرزند عزیز خود خوانده است.» [۱۸]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، عبدالحسین حائری، تهران: ۱۳۴۸، ج۱۰، جزء ۳، ص۱۵۶۷.
بحرانی در تدوین کتاب بزرگ و گران سنگ «بحارالانوار» یار و کمک کار علامه بود، این دایرة المعارف که به جهان اسلام ارایه شد از آغاز تاریخ تشیع تا عصر وی، بی نظیر و استثنایی بودکتابی شامل همه مقالات و گفته‌های شرع و دین، [۱۹]
زندگی نامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج۲، ص۲۴۷.
با فراوانی موضوع و مدخل که همه شئون اندیشه و عمل و عقاید و احکام اسلام و تشیع را در بر دارد. مجلسی با بهره گیری از ۳۶۵ کتاب که با در نظر گرفتن چاپ جدید یکصد و ده جلدی آن، در ۲۳۲۷ باب و بالغ بر حدود چهل هزار صفحه، به تهیه و تنظیم «بحارالانوار» پرداخت. مدت زمان تدوین این اثر را از سال ۱۰۷۰ تا ۱۱۰۵هـ. ق. و با همکاری گروهی از شاگردانش چون مولا عبدالله بحرانی، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، مولا ذوالفقاری، سید نعمت الله جزایری ، میر محمد صالح خاتون آبادی و آمنه خاتون (خواهر مجلسی) دانسته‌اند. [۲۰]
زندگی نامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج۲، ص۲۵۶.
[۲۱]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۲۵۴.
[۲۲]
دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۹۲.
مهم‌ترین انگیزه مجلسی در تالیف این اثر، حفظ و صیانت اخبار و روایات شیعی در مجموعه‌ای منظم با قالب‌های طبقه بندی شده نو و مرتب است تا مخاطب به آسانی از گنجینه روایات بهره مند گردداز این رو وی درصدد تمییز درستی و نادرستی آن نبوده است. [۲۳]
کشف اسرار، ص۳۱۹.
میرزا محمد باقر خوانساری در وصف این مقطع از زندگانی بحرانی می‌نویسد : او از شاگردان صاحب بحار می‌باشد و دارای اجازه روایت از استادش مجلسی و از جمله کسانی است که در تالیف کتاب بحارالانوار به استادش کمک کرد، مانند سید محدث سید نعمت الله جزائری و دیگر علما. [۲۴]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۲۵۵.
۳ - مشهورترین تالیف بحرانیمشهورترین تالیف علامه ملاعبدالله بحرانی، کتاب «عوالم العلوم و المعارف» موسوم به «جامع العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال» است، این اثر گرانسنگ همچون «بحارالانوار»، از شاهکارهای آثار شیعه بوده، حجمی بیشتر از «بحار الانوار» دارد. کتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت ، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق، سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السّلام با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. [۲۶]
دائرة المعارف تشیع، ج۳، ص۱۰۴.
بحرانی برای مقدمه کتاب عوالم، خطبه‌ای مفصل و خاص ساخته، بدینگونه که در اول و آخر هر فقره (پاراگراف) از فقرات خطبه یکی از حروف الفباء است به ترتیب از الف تا یاء چنانکه آغاز و پایان فقره نخست «الف» است و آغاز و پایان فقره دوم «ب» و همین گونه تا آخرین فقره که حرف اول و آخرش «یاء» است. این خطبه پنج صفحه از نسخه اصلی را فرا گرفته است. [۲۷]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۰، جزء ۳، ص۱۵۷۰.
بسیاری از مجلدات عوالم در کتاب خانه‌های ایران و عراق موجود است، به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی ، این کتاب صد جلد است، جامع‌ترین نسخه آن در کتابخانه مرحوم حاج سید علی محمد وزیری در یزد است. [۲۹]
دائرة المعارف تشیع، ج۳، ص۱۰۴.
[۳۰]
فهرست نسخه‌های کتابخانه وزیری یزد، ج۱، ص۲۷۲-۲۷۹.
[۳۱]
فهرست نسخه‌های کتابخانه وزیری یزد، ج۳، ص۱۰۴۵-۱۰۹۱.
[۳۲]
فهرست نسخه‌های کتابخانه وزیری یزد، ج۵، ص۱۵۱۸.
در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، علاوه بر نسخ متفرقه از مجلدات عوالم، یک دوره نزدیک به یک دوره کامل از نسخه اصلی به خط مؤلف موجود است. [۳۳]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۰، جزء ۳، ص۱۵۷۰.
برخی از مجلدات این کتاب همچون مقتل امام حسین علیه‌السّلام در سال ۱۳۱۸ ق. به چاپ رسید در دهه اخیر نیز برخی از جلدهای آن زیر نظر آقای سید محمد باقر ابطحی و تحقیق عده‌ای از فضلای حوزه علمیه قم و به همت مدرسه امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به چاپ رسید، جلدهای «العقل و الجهل»، «النصوص علی الائمة الاثنی عشر»، «فاطمه الزهراء علیهاالسّلام»، « امام حسن »، «امام حسین»، « امام سجاد »، « امام باقر »، « امام صادق »، «امام موسی بن جعفر»، « امام رضا » و « امام جواد » علیهم‌السّلام از آثار انتشار یافته این دائرة المعارف است و جلدهای دیگر این مجموعه که درباره زندگانی معصومان علیهم‌السّلام است نیز، در دست تحقیق و نشر می‌باشد. ۳.۱ - گذری بر محورهاعوالم دارای صد کتاب است و برخی از کتابها خود دارای چند مجلد است و با حساب آوردن آنها تعداد مجلداتش از ۱۰۰ متجاوز است، عناوین این موسوعه بزرگ با تکیه بر جلدهای آن به شرح ذیل است: ۱. مقدمه ۲. کتاب العقل و ما جاء فی فضله و علامته و ضده علی الجهل و ذمه ۳. کتاب العلم ۴. کتاب المعرفة و اثبات الصانع ۵. کتاب التوحید ۶. کتاب العدل ۷. کتاب النبوة و فیه جوامع احوال الانبیاء ۸. کتاب قصص الانبیاء (در ۴ جلد) ۹. احوال الانبیاء (در ۱۰ جلد) ۱۰. غصب الخلافة و الفتن التی وقعت بعد وفات النبی (در ۱۰ جلد) ۱۱. احوال حضرت فاطمه علیهاالسّلام ۱۲. امامت و احوال ائمه اثنا عشر (در ۴ جلد) ۱۳. احوال الثلاثة و مطاعنهم (در ۳ جلد) ۱۴. احوال اربعه: طلحة، زبیر، عمرو عاص و معاویه (در ۳ جلد) ۱۵. احوال امام علی علیهاالسّلام از ولادت تا شهادت (در ۸ جلد) ۱۶-۲۶. احوال امام حسن بن علی تا امام قائم علیهم‌السّلام ۲۷. احوال عالم مطلق ۲۸. احوال عالم علوی، لوح، قلم، سماوات و. . ۲۹. نجوم و متعلقات آن ۳۰. ملائکة ۳۱. عالم سفلی، بحار، انهار و بلدان ۳۲. جمادات و طبایع ۳۳. نباتات ۳۴. کتاب حیوان ۳۵. احوال الجن و الشیاطین ۳۶. احوال انسان، روح، نفس و سایر قوی و تعبیر رؤیا ۳۷. طب ۳۸. احوال دنیاو عیوب آن ۳۹. مرگ و عالم برزخ ۴۰. علامت قیامت ۴۱. آخرت و معاد ۴۲. ایمان و کفر ۴۳. مکارم و مساوی اخلاق ۴۴. اوامر و نواهی ۴۵. کبائر و معاصی ۴۶. آداب و سنن ۴۷. احتجاجات (در ۲ جلد) ۴۸. مواعظ و خطب ۴۹. حکم و مواعظ ۵۰. کتاب العشرة ۵۱-۹۸. در فروع و ابواب فقه (از طهارت تا دیات) ۹۹. ذکر بعض اقوال رجال ۱۰۰. اجازات. [۳۵]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۰، جزء ۳، ص۱۵۶۷-۱۵۶۹.
۳.۲ - نقدها و نظرهاکتاب عوالم العلوم در منظر صاحبان اندیشه به نیکی و بزرگی یاد شده است، اندیشمندان بر همانندی ساختار «عوالم» با «بحارالانوار» اشاره کرده‌اند و حتی برخی «عوالم» را «بحار» ی می‌دانند به گونه دیگر و بهتر از آن. [۳۶]
فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، سید محمد مشکاة، ج۳، ص۱۱۳۹_ ۱۱۴۰.
صاحب روضات می‌نویسد: عبدالله بن نورالله بحرانی صاحب کتاب العوالم در مجلدات قطور که در آن اخبار وارده از خاندان عصمت و طهارت را در چندین مجلد بزرگ گردآوری نموده که همانند بحارالانوار است. [۳۷]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۲۵۵.
محدث نوری در «فیض قدسی» معتقد است که «عوالم» همان «بحار» است به صورتی دیگر. [۳۸]
الفیض القدسی، ص۱۷.
بی شک طرح و تدوین کتاب عوالم متاثر و الهام گرفته از دوران حضور بحرانی در تدوین بحارالانوار است و شاید بتوان گفت که این اثر که با ابتکار بحرانی گردآوری شد، یک آرزوی بزرگ علامه مجلسی را محقق ساخت چون مجلسی پس از تدوین «بحارالانوار» بر آن شد تا با نگارش (مستدرک البحار) تمام احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام را یکجا گردآورد و هرآنچه را در «بحارالانوار» نیامده بود، با استفاده از دیگر کتابهایی که بدانها دست نیافته بود و پس از تالیف بحار آنها را فراهم آورد، به آن اضافه نماید [۳۹]
بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ج۴۶، ص۱.
که با وفاتش این آرزو محقق نشد، لیکن یکی از برترین شاگردان وی، علامه شیخ عبدالله بحرانی درپی انجام آن شد و «عوالم العلوم» را با یک پیکربندی نو و بدیع عرضه داشت، او آنچه را استاد در کتاب بحارالانوار نیاورده بود با نظمی جدید همراه با ابداع در تنظیم و ابتکار در عناوین یکجا گردآورد. [۴۰]
آیینه پژوهش، شماره ۳۷.
بحرانی این کتاب را پس از درگذشت مجلسی (تاریخی که در ذیل بیشتر نسخ اصل دیده می‌شود) نوشت البته با اینکه شیوه تالیف آن شباهت‌هایی با کتاب بحارالانوار مجلسی دارد، خود او نه هیچ سخنی دال بر اینکه از شیوه استاد پیروی کرده، دارد و نه هیچ از «بحارالانوار» نام می‌آورد. [۴۱]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۰، جزء ۳، ص۱۵۶۷.
باید اذعان داشت که از نظر تبویب، عوالم را می‌توان بهتر دانست گرچه «بیان»های علامه مجلسی که در اغلب صفحات بحار را مزین ساخته و به شرح روایات و احادیث پرداخته، بر احدی پوشیده نیست که عوالم فاقد آنست. همچنین نقطه مهم و شاخص عوالم، دربردارندگی روایات و احادیث فروع و ابواب فقهی از طهارت تا دیات در ۴۸ جلد است که این اثر را از بحار ممتاز می‌سازد. امید است به منظور تحقیق و انتشار مجموعه دائرة المعارفی کتاب العوالم، بنیاد عوالم بنیان نهاده شود و این اثر پرافتخار به صورت هماهنگ و یک جا به جامعه فرهنگی ارایه شود و افتخارات علمی و حدیثی شیعه بیشتر عیان گردد. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«عبداللَّه بحرانی». |