سفرنامه کلات (کتاب)سفرنامه کلات کتابی است به زبان فارسی که به بیان سرگذشت مجدالاسلام در جریان تبعید به کلات می‌پردازد. ۱ - معرفی کتابزمان دقیق نگارش کتاب به درستی معلوم نیست؛ اما به نظر می‌رسد که وی در زمانی که در کلات در تبعید به سر می‌برده به نگارش این سفرنامه پرداخته است. ۲ - ساختار کتابکتاب مشتمل بر یک مقدمه به قلم محمود خلیل پور و هیجده فصل می‌باشد. (ظاهرا فصول کتاب می‌بایستی نوزده فصل باشد، چرا که عنوان فصل شانزدهم دوبار پشت سر هم آمده است). [۱]
سفرنامه کلات، احمد مجد الاسلام كرمانى، ص۱-۵۴۵.
۳ - گزارش محتوافصل نخست تا دوازدهم این کتاب شامل موضوع دستگیری مجدالاسلام و تبعید وی به کلات می‌باشد. در فصل نخست، مولف به جریان میهمان شدن خود و عده‌ای از دوستانش در منزل منتخب لدوله ( برادر زن شاهزاده شعاع السلطنه که به تازگی از فارس برگشته بود) در شب شنبه ۲۴ ربیع الثانی ۱۳۲۴ ق. اشاره می‌کند. در فصل دوم به جریان کیفیت اسارت و گرفتاری خود توسط فراش‌ها و در فصل سوم به جریان نفی بلد (تبعید) خود اشاره کرده و در فصل چهارم از رفقای همراه خود در این سفر نام برده است. در فصل پنجم با این که به گفته مولف از ترتیب سفرنامه خارج است؛ ولی به کتاب افزوده شده، مولف در پاسخ بدین پرسش که به چه جرم و گناهی محکوم به تبعید شده است، مباحثی را مطرح نموده است. ۳.۱ - عناوین فصول بعدیعناوین فصول بعدی بدین شرح است: فصل ششم: شمه‌ای از تاریخ ، فصل هفتم: از خاتون آباد تا خراسان ، فصل هشتم: مهمانخانه آصف الدوله، فصل نهم: شرفیابی حضور، فصل دهم: در تغییر وضع محبس، فصل یازدهم: در وقایع محبس و فصل دوازدهم: مسافرت به کلات یا تبدیل محبس. فصل سیزدهم تا هیجدهم کتاب به بررسی وقایعی که مولف پس از تبعید به کلات شاهد آنها بوده است، اختصاص یافته است. در فصل سیزدهم مولف به اوضاع داخلی خود و همراهانش در ایام حبس در کلات اشاره می‌کند. وی این احوال و اوضاع را به دو قسم: امور مشابهه و قسم دوم حوادث مختلفه اتفاقیه تقسیم می‌کند. در این فصل همچنین صورت عهدنامه ترکمنچای آمده است. در فصل چهاردهم به شرح وقایع متفرقه‌ای که در زمان توقف مولف در کلات روی داده، پرداخته شده است. در فصل پانزدهم به موضوع محاکمات کلات پرداخته شده و مولف ابتدا به اهمیت محاکمات اشاره می‌کند و می‌گوید: چنانچه محاکمات به ترتیب حقانیت باشد، موجب آبادی مملکت خواهد شد و الا اسباب بدبختی و بربادی ملت را فراهم ساخت. وی ترتیب صحیح محاکمات را همان می‌داند که بعد از قرن‌ها فکر و تامل، فلاسفه اروپایی موفق به انجام آن شده‌اند که خلاصه آن عبارت است از، تفکیک قوای مقننه و مجریه. به گفته وی چنانچه این تفکیک صورت پذیرد، مجری به هیج وجه توان دخل و تصرف در احکام را نخواهد داشت. وی سپس وضع نابسامان دیوانخانه‌های مملکت را معلول همین عدم تفکیک می‌داند، چرا که در این وضیعت وضع و اجرای قوانین به دست یک نفر است. مثلا وزیر عدلیه در هر محاکمه شخصا رسیدگی می‌نماید و بدون این که رجوع به کتاب قضاء و شهادات بنماید به سلیقه خودش حکمی می‌دهد و آن حکم را هم فراشباشی او باید اجرا کند و به گفته مولف معلوم است تا چه اندازه باعث تضییع حقوق مردم می‌شود. ۳.۲ - معانی عدالتمولف سپس به توضیح خلاصه‌ای درباره معنای عدالت پرداخته و جامع‌ترین معانی عدالت را در گفتار ملای روم متبلور می‌بیند: عدل چه بود وضع شیئی در موضعش ظلم چه بود، وضع در ناموضعش در ضمن این فصل مولف به برخی از وقایع مربوط به محاکمات کلات اشاره می‌کند. در فصل شانزدهم که ماه جمادی الثانی ۱۳۲۴ یا آزادی عمومی نام گرفته، به جریان استعفای عین الدوله از تمام مشاغل خود اشاره کرده و مولف سرور و شادمانی غیر قابل وصف خود از شنیدن خبر استعفای وی را ابراز می‌دارد. در ادامه به دو تلگراف که توسط وی و برخی از دوستانش یکی خطاب به مشیرالدوله مبنی بر تقاضای مرخصی و دیگری به عین الدوله نوشته شده اشاره می‌کند. مولف در فصل هفدهم به جریان مرخصی از محبس کلات و حرکت به سوی خراسان اشاره کرده و در فصل هیجدهم برخی مطالب علمی و اطلاعات تاریخی در اختیار خواننده قرار می‌دهد. مجدالاسلام ضمن این هیجده فصل گوشه‌ای از تاریخ مشروطیت را به تصویر می‌کشد و حقایق تازه‌ای را فراروی خواننده قرار می‌دهد. در آخرین فصل کتاب هم به موضوع تاریخ نادر شاه افشار پرداخته شده است. ۴ - وضعیت کتابکتاب مشتمل پاورقی‌هایی به قلم آقای محمود خلیل پور و فاقد هرگونه فهرست می‌باشد. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |