رسائل اخری لابن سینا (کتاب)«رسائل اخری لابن سینا»، مجموعه ای است مشتمل بر شش رساله از ابن سینا و به زبان عربی در موضوعات الهیات، طبیعیات، تفسیر، علوم غریبه. فهرست مندرجات۱.۱ - اسئلة ابی سعید ابی الخیر ۱.۱.۱ - معرفی اجمالی ۱.۱.۲ - گزارش محتوا ۱.۲ - رسالة اسئلة بهمنیار و اجوبتها ۱.۲.۱ - معرفی اجمالی ۱.۲.۲ - گزارش محتوا ۱.۳ - رسالة تفسیر آیة الدخان ۱.۳.۱ - معرفی اجمالی ۱.۳.۲ - گزارش محتوا ۱.۴ - رسالة المعاد ۱.۴.۱ - معرفی اجمالی ۱.۴.۲ - گزارش محتوا ۱.۵ - رسالة معرفة الاشیاء ۱.۵.۱ - معرفی اجمالی ۱.۵.۲ - گزارش محتوا ۱.۶ - رسالة الطلسمات و النیرنجات ۱.۶.۱ - معرفی اجمالی ۱.۶.۲ - گزارش محتوا ۲ - پانویس ۳ - منبع ۱ - ساختار کتابمجموعه مزبور، رساله های زیر را به ترتیب در بر گرفته است: اسئلة ابی سعید ابی الخیر من الشیخ؛ رسالة اسئلة بهمنیار و اجوبتها (عند الکلام فی النفس)؛ رسالة تفسیر آیة الدخان؛ رسالة المعاد (الصور الموجودة فی النفس)؛ رسالة معرفة الاشیاء و رسالة الطلسمات و النیرنجات. برای روشن شدن محتوای این مجموعه، لازم است به معرفی، ساختار و گزارش اجمالی از محتوای تک تک رساله های آن بپردازیم: ۱.۱ - اسئلة ابی سعید ابی الخیر۱.۱.۱ - معرفی اجمالی«اسئلة ابی سعید ابی الخیر من الشیخ» رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و در بر گیرنده سئوال ابو سعید ابو الخیر از مرحوم شیخ الرئیس، در باره اسباب استجابت دعا و پاسخ شیخ به او. رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است. [۱]
رسائل اخری لابن سینا، ص۲۹۰.
۱.۱.۲ - گزارش محتواابو سعید که خود عارفی است از اهل طریقت، با عناوین بلندی مثل افضل المتاخرین و رزقنا الله مجاورتک، از بو علی نام برده و بعد از حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آل او، سؤال خود را مطرح نموده است؛ شیخ الرئیس، در جواب، بعد از حمد و صلوات، می گوید: سعی می‌کنم به قدر توان خودم و پژوهشی که در علوم نموده ام، حقیقت دعا و تاثیرات آن را در نفوس و بدن‌ها برای تو توضیح دهم، لکن این پاسخ، نیازمند مقدماتی است؛ ابتدا باید بدانی که رابطه واجب الوجود با مخلوقاتش که ممکن الوجودند، به چه صورتی است و همین طور جواهر ثابته که همان ملائکه مقربین می باشند و حکما از آنها به عقول فعاله تعبیر می کنند، چه وجودهایی هستند، سپس نفوس سماوی متصل به مواد، سپس ارکان اربعه و... را بشناسی. وی، در ادامه، توضیحی راجع به واجب الوجود داده و می گوید: تاثیر مبدا اول در عقول بوده و تاثیر عقول در نفوس و تاثیر نفوس در اجرام سماوی که باعث حرکت دائره ای آنها شده و تاثیر اجرام سماوی در این عالم بوده و عقل هم که اختصاص به فلک قمر دارد، افاضه کننده نور به نفوس انسانی می باشد. بو علی، می گوید: اگر تناسبی بین نفوس سماویه و ارضیه نباشد،خدا شناخته نمی شود. وی، در ادامه، اشاره ای نیز به شرافت علت نسبت به معلول داشته و جایگاه نفوس بعد از مفارقت از بدن را یادآوری کرده و آن گاه، به بیان حقیقت دعا و زیارت که عبارت است از استمداد کردن نفوس زائره متصل به بدن، از نفوس مزوره،خیر و سعادت و دفع شر و... را، می پردازد. بو علی، در پایان رساله اش، اشاره ای نیز به اجسام انسان‌ها نموده و از تاثیرات زیارت بیت الحرام در نفوس و اذهان، سخن گفته است. ۱.۲ - رسالة اسئلة بهمنیار و اجوبتها۱.۱.۱ - معرفی اجمالی«رسالة اسئلة بهمنیار و اجوبتها»، رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و در بر گیرنده چند سئوال از سوی بهمنیار، راجع به نظریات استادش، بو علی، در مورد نفس و پاسخ‌های استاد به وی. رساله، بسیار کوتاه، به صورت سؤال و جواب و فاقد باب بندی و فصل بندی است. [۲]
رسائل اخری لابن سینا، ص۳۲۱.
۱.۱.۲ - گزارش محتواپاره ای از مطالب مطرح شده در این رساله، عبارتند از: دلیل محال بودن اینکه اعراض و صور قائم به مواد، نمی توانند وجود ذاتی قائم به نفس و بدون ماده و... را افاده نمایند؛ بررسی دلیل این مطلب که جسم متناهی، قوه ای محدود دارد؛ بررسی این مطلب که علت قوی تر بودن بعضی از قوا در برخی از افراد، موافق تر بودن برخی از مزاج‌ها با بعضی از قوا می باشد؛ بررسی اینکه قوه عقلیه، در هنگام تعلم و تذکر، از فکر استفاده می کند، پس بعد از مفارقت نفس از بدن و بطلان قوه مفکره، وضعیت ادراکات ما چگونه خواهد بود؟ علت اینکه برخی از قوای نفس، مدرکه و بعضی، غیر مدرکه اند، چیست با اینکه همگی قوای یک ذاتند؟. .. ۱.۳ - رسالة تفسیر آیة الدخان۱.۱.۱ - معرفی اجمالی«رسالة تفسیر آیة الدخان»، رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و در تفسیر آیه ۱۱ سوره فصلت که عبارت است از: «ثم استوی الی السماء و هی دخان فقال لها و للارض ائتیا طوعا و کرها...» . «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که بصورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه! » آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم (و شکل می‌گیریم)! » »رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است. [۴]
رسائل اخری لابن سینا، ص۲۹۶.
۱.۱.۲ - گزارش محتوامؤلف، منظور از دخان را ماده آسمان می داند، چون دخان، جوهر ظلمانی است و ماده، از آن جهت که منبع عدم است، سرچشمه ظلمت می باشد. طوعا و کرها، به عقیده ابن سینا اشاره دارد به مخالفت ماده فلک با ماده عناصر به لحاظ ماهیت، بنا بر این،ماده فلک، صورت فلک را به آسانی و بدون مقاومت قبول کرده است، لذا با لفظ طوعا به آن اشاره شده است... در ادامه به تفسیر هفت آسمان پرداخته و آن را ناظر به کواکب هفت گانه دانسته و... ۱.۴ - رسالة المعاد۱.۱.۱ - معرفی اجمالی«رسالة المعاد (الصور الموجودة فی النفس)، رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و پیرامون معاد. رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است و در قالب چهار سؤال و جواب می باشد. [۵]
رسائل اخری لابن سینا، ص۳۷۵.
۱.۱.۲ - گزارش محتوا۱. سؤال اول، این است که ما از کجا به این عالم آمده ایم؟ شیخ، در جواب، فرموده: ما از آن عالم، به این عالم آمده ایم که حد این عالم، از بالای فلک زهره تا روی همین زمین است و حد آن عالم، از بالای فلک زهره تا مرتبه علم که همان عقل است، می باشد، بعد می گوید: این عالم، محل عمل و آن عالم، محل جنات است و جنت، محل استقرار محسنین می باشد؛ ما از آن عالم، به این عالم آمده ایم و از این جا به برزخ می رویم و از آن جا به موضع حساب و از آن جا هر کس دارای عمل حسن باشد، به سوی بهشت و هر کس دارای عمل بد باشد، به سوی جهنم روانه خواهد شد.... ۲. سؤال دوم، این است که ما به چه دلیلی به این دنیا آمده ایم؟ بو علی، پاسخ می دهد که این عمل، ارادی نبوده و ما بدون اختیار و انتخاب خودمان به این دنیا آمده ایم، لکن تطهیر نفس که با عمل شرعی و عمل الهی حاصل می‌شود، باعث سعادت به هنگام مفارقت از این دنیایی که به واقع سجن مؤمن است، خواهد بود. ۳. سؤال سوم، در مورد محل مراجعت ما به هنگام جدایی از این دنیا می باشد که بو علی می گوید: ما به هنگام خروج از دنیا، مواجه با ملائکه رحمت یا ملائکه عذاب خواهیم شد که ما را به سوی برزخ می برند و برزخ همان قبر نفس است. ۴. سؤال آخر که چهارمین سؤال است، در مورد وضعیت انسان بعد از مفارقت از دنیا و وصول به برزخ می باشد که به عقیده ابن سینا، در برزخ، بیداری برایمان حاصل خواهد شد؛ ما در برزخ مانند نطفه ای در رحم یا بذری بر روی زمین هستیم که با افزوده شدن قوه ای، به ما، مانند جنینی که از رحم خارج می شود، از برزخ خارج شده و به معاد و کمال نهایی نائل می گردیم. بو علی، این رساله را با دعا برای نجات خود و تمام مؤمنین و مؤمنات در روز جزا به پایان می برد. ۱.۵ - رسالة معرفة الاشیاء۱.۱.۱ - معرفی اجمالی«رسالة معرفة الاشیاء» رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و در باره راه‌های شناخت. رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است. [۶]
رسائل اخری لابن سینا، ص۳۲۷.
۱.۱.۲ - گزارش محتوامؤلف، در این رساله،معرفت را به دو صورت تصور و تصدیق تقسیم می کند و می گوید: تصدیق، اعتقاد نفس است به اثبات یا نفی حکم و تصور حصول معنای شی ء در نفس. به عقیده بو علی، هر دو قسم معرفت، یا با فکر و نظر حاصل می گردد که معرفت ثانیه نامیده می شود یا بدون فکر و نظر که معرفت اولی خوانده می شود. وی، ضمن بیان مثال برای هر یک از اقسام معرفت، ماموریت علم منطق را نیز در این بیان مشخص می سازد. شیخ الرئیس، در ادامه، قوای حاکمه در انسان را به چهار قوه حسیات و متوهمه و تعارفیه که عقل مدنی نامیده می شود و قوه نظریه که عقل هیولانی نام دارد، تقسیم می کند، بعد می گوید: بدون تردید حکم قوه حاسه صحیح است، قوه ی متوهمه، به هنگام حکم بر اشیاء، صورتی محسوس بدانها می دهد که احتمال صدق و کذب درآنها وجود دارد، قوه ی تعارفیه نیز احکامش،امور مشهوره محموده می باشد و نهایتا به قوه نظریه می پردازد که احکامش حجج اولیه ای که امکان شک در آنها وجود ندارد، می باشد. ۱.۶ - رسالة الطلسمات و النیرنجات۱.۶.۱ - معرفی اجمالی«رسالة الطلسمات و النیرنجات»، از جمله آثار شیخ الرئیس، در تبیین علوم غریبه و به زبان عربی است. رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است. [۷]
رسائل اخری لابن سینا، ص۳۴۵.
۱.۱.۲ - گزارش محتواابن سینا، در این رساله، در پی پاسخ دادن به سؤالاتی است که از وی، در باره سحر و طلسمات و نیرنجات، پرسیده شده است؛ او، برای توضیح و بیان حقیقت این سه مبحث، نخست، به صوری که مشاهده آنها اختصاص به انبیا و اولیا و کاهنان دارد، می پردازد و بحث را در ضمن پنج مقدمه بیان می نماید: در مقدمه اول، راجع به حس مشترک که حسی باطنی در انسان و خیلی از حیوانات است سخن می گوید و آن را قوه ای می داند که در جلوی مغز قرار دارد و کارش قبول صوری است که در حواس ظاهری منطبع می باشند، بعد مصوره و خیال و کار آنها راتوضیح داده و به وهمیه می رسد و مرکب آن را روح قلمداد می‌کند و کارش را ادراک معانی جزئیه غیر محسوسه می‌داند. حافظه و ذاکره که کارشان حفظ ادراکات می‌باشد، در مرحله بعد بررسی می گردند و... در مقدمه دوم، به قوه تمییزی که در انسان وجود دارد و از توانایی‌های نفس ناطقه است، اشاره دارد. در مقدمه سوم، می گوید: نفوس ما، بالفطره، عاقل نیستند، بلکه با طی مراحلی، نور عقل فعال در آنها می تابد و تعقل صورت می گیرد. استعانت قوا از نفس و چگونگی آن در مقدمه چهارم مورد بررسی واقع گردیده و در آخرین مقدمه، راجع به چگونگی انطباع صور در حس مشترک و... سخن می گوید. بعد از بیان مقدمات خمسه، شیخ الرئیس، نتیجه می گیرد که مشاهدات انبیا و اولیا و کنه، هیچ ارتباطی با عالم محسوسات نداشته و طریق ورودش در حس مشترک، از کانال تخیل صورت می گیرد. چگونگی رسیدن به این مشاهدات، چه در خواب و چه در بیداری که هر یک مختص گروهی خاص می باشد، در ادامه، با توجه به مقدمات ذکر شده، مورد توجه بو علی واقع شده و در پایان، چرایی نیاز بعضی از رؤیاها را به تعبیر، توضیح داده است. ۲ - پانویس
۳ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |