رئیسعلی دلواریبا شروع جنگ جهانی اول و حائز اهمیت بودن منطقه جنوب ایران به لحاظ اقتصادی برای انگلیس و همچنین ضعف دولت ایران و حاکم نبودن آن بر منطقه جنوب، انگلیسی‌ها شهر بوشهر را اشغال کردند. رئیسعلی از جمله افرادی بود که با گرفتن حکم جهاد از علمای شیعه به مقابله با انگلیسی‌ها پرداخت و توانست با بسیج مردم و شبیخون‌هایی، تلفات بسیاری به آنها وارد کند، ولی سرانجام در ۱۲ شهریور سال ۱۲۹۴ش با خیانت یکی از همراهانش به وسیله اصابت گلوله به شهادت رسید و طبق وصیت‌اش در وادی السلام نجف دفن شده است. روز شهادت دلواری به روز ملی مبارزه با استعمار نام‌گذاری شده است. ۱ - مقدمهمناسبات یکجانبه و سلطه‌آمیز دولت‌های بزرگ غربی با جامعه ایران همواره با دو رویکرد متفاوت مواجه بوده است. نخست رویکردی که به دلیل ناتوانی، ناکارآمدی و عدم اتکاء به پشتوانه قدرت ملی و مذهبی و همچنین به سبب ملاحظات سیاسی و اقتصادی گرایش به وابستگی و پذیرش مناسبات سلطه‌آمیز داشته است که این رویکرد همواره از سوی هیئت حاکمه اتخاذ می‌شد. در مقابل رویکردی وجود داشت که ریشه در هویت مذهبی و ملی ایرانیان داشت. رویکردی که دربردارنده مولفه‌های ضد استعماری و ضد استکباری بوده و سرمنشاء بسیاری از حرکت‌ها و جنبش‌های آزادی‌بخش نظیر جنبش تنباکو، مشروطه، جنگل، قیام دلیران تنگستان، نهضت ملی نفت و... شده است. حال در این نوشتار برآنیم تا شهادت یکی از رهبران این جنبش‌ها، یعنی رئیسعلی دلواری، را با نگاهی دوباره به تاریخ کشورمان، و بررسی نقش ایشان در پیشبرد قیام ضد استعماری تنگستان، بیان کنیم. ۲ - استعمار و آزادیخواهیشروع جنگ جهانی اول و حائز اهمیت بودن منطقه جنوب به لحاظ اقتصادی برای انگلیس و همچنین ضعف دولت ایران و حاکم نبودن آن بر منطقه جنوب [۱]
حسینی فسائی، میرزا حسن، فارس‌نامه ناصری، ج۲، ص۹۹، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چ ۱، ۱۳۶۷.
فرصت مناسبی را برای انگلیسی‌ها فراهم کرد که به بهانه آشوب‌های جنوب و ناامن بودن جاده‌های تجاری جنوب، این منطقه را به جولانگاه نیروهای خود مبدل سازد.انگلیس برای بالابردن اعتبار خویش در میان روسای عرب در دو سوی خلیج فارس و حفظ منافع تجاری خود و نیز محافظت از حوزه‌های نفتی خوزستان که دو میلیون لیره در آن سرمایه‌گذاری کرده بود، نیروهای خود را به آن سمت اعزام کرد. [۲]
سفیری، فلوریدا، پلیس جنوب ایران (اس. پی. آر)، ص۲۹-۲۸، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی) و منصوره چعفری فشارکی (رفیعی)، نشر تاریخ ایران، تهران، چ ۱، ۱۳۶۴.
بوشهر با توجه به مرکزیتی که نسبت به شرق و غرب خلیج داشت، به عنوان کانون جبهه تدارکاتی انگلیس در جنوب قرار گرفت. آنان در راستای حضور استعماری خویش در بوشهر، علاوه بر رواج دائمی زبان انگلیسی [۳]
اوبن، اوژن، ایران امروز ۱۹۰۷ – ۱۹۰۶، ص۲۳۷، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، زوار، چاپ اول، تهران، ۱۳۶۲.
به اقدامات دیگری نظیر تاسیس مراکز وسیع اقتصادی و سیاسی و همچنین تاسیس پادگان نظامی بزرگی با تعدادی سرباز و افسر هندی و انگلیسی مبادرت ورزیدند. [۴]
حسینی، سید قاسم، رئیسعلی دلواری، تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب، ص۹۳، انتشارات شیراز، چ ۱، تهران، ۱۳۷۶.
اقدامات مزبور با توجه به ذهنیت منفی ایرانیان نسبت به روس و انگلیس، نقض بی‌طرفی ایران در جنگ به حساب می‌آمد و سبب بروز واکنش و مخالفت‌های نیروهای ملی و مذهبی به حضور انگلیس در جنوب ایران گردید. مخالفتی که خود را در لباس‌های گوناگونی نشان می‌داد. گاه در قامت اعتراض به دستگیری سرکنسول (ویلهلم واسموس در سال ۱۲۸۷ – ۱۲۸۸ کنسول آلمان در بوشهر بود که انگلیس به بهانه اینکه ایشان سبب و بانی حرکت‌های ضد انگلیسی در جنوب می‌باشد دستگیر کردند که همین امر سبب مخالفت و اعتراض گسترده مردم به انگلیس بود و آن‌را اقدامی در جهت نقض بی‌طرفی ایران عنوان می‌کردند.) و تعدادی از اتباع آلمانی و گاه در لباس آشوب و شورش. در مجموع حضور استعماری انگلیس در جنوب چیزی نبود که روح آزادیخواه مردم آن خطه بتواند به راحتی در خود هضم کند و همین امر سبب ظهور افرادی در جنوب شد که رئیسعلی دلواری نمونه‌ای بارز از آنها می‌باشد. ۳ - ولادترئیسعلی دلواری در سال ۱۲۶۳ ه ش/ ۱۸۸۱ م در روستای دلوار از توابع تنگستان متولد شد. ۴ - والدینپدر رئیسعلی، زائیر محمد، کدخدایی دلوار را عهده‌دار بود که بعدها به معین الاسلام ملقب گردید. مادر رئیسعلی شهین نام داشت. ۵ - شروع مبارزات سیاسیبا شروع مشروطیت، رئیسعلی در حالی‌که بیش از ۲۵ سال نداشت از جمله پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران بود و همکاری نزدیکی با محافل انقلابی و عناصر مشروطه‌طلب در بوشهر، تنگستان و دشتی آغاز کرد. ۵.۱ - کسب تکلیف از علماانگلیسیها تلاش‌های زیادی کردند تا او را با پول بخرند و مبلغ ۴۰ هزار پوند به او پیشنهاد دادند. [۵]
حسینی، قاسم، رئیسعلی دلواری، تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب، ص۱۰۸.
اما علی‌رغم همه این تلاش‌ها رئیسعلی، بدون توجه به اینگونه پیشنهادها، در نامه‌ها و تلگراف‌های متعدد به تهران، شیراز، بوشهر، کربلا و نجف به دولتمردان سیاسی و مجتهدین مبرز، نارضایتی خود را از حضور انگلیس در منطقه اعلام می‌کرد [۶]
حسینی، قاسم، رئیسعلی دلواری، تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب، ص۱۰۱.
و مکررا از این عالمان یعنی آیت الله سید عبدالحسین لاری، سید عبدالله مجتهدی بلادی بوشهری و آیت الله شیخ محمدحسین برازجانی برای جهاد و قیام علیه قوای انگلیس کسب تکلیف می‌کرد که سرانجام مرحوم شیخ محمدحسین برازجانی، صورتی از حکم جهاد را که مراجع شیعه از نجف اشرف ارسال داشته بودند به ضمیمه حکم خود مبنی بر وجوب جهاد با کفار انگلیسی و جلوگیری از رخنه آنها به بنادر جنوب، لزوم همکاری خوانین این مناطق و بسیج مردم مسلمان برای رفتن به میدان جنگ را صادر می‌کند.۵.۲ - تقدیر از آیت‌الله برازجانیرئیسعلی در نامه‌ای مفصل از شیخ محمدحسین برازجانی تقدیر می‌کند. وی در بخشی از نامه می‌آورد که: «همین‌قدر اطمینان از حضرت مستطاب عالی دارم که روز مضایق از خط بیرون نمی‌روید و جان را ناقابل می‌دانید، نه مانند اشخاص راحت‌طلب و تنبل، این دنیای فانی را هیچ نمی‌شمارید...» [۷]
رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، فارس و جنگ بین الملل اول، ص۹۸، تهران، ۱۳۴۹، چ ۳.
وی در این نامه کسانی را که در دفاع از بوشهر کوتاهی می‌کنند مانند کسانی می‌داند که امام حسین (علیه‌السّلام) را یاری نکردند. ۶ - رویارویی با انگلیسیهابه دنبال اعلان جهاد از طرف علما و مجتهدین، رئیسعلی و دیگر مبارزان تنگستانی و دشتی شروع به حمله به قوای انگلیسی مستقر در بوشهر کردند. نیروهای اطلاعاتی بریتانا در یک اقدام بی‌سابقه و غیر قانونی، کنسول آلمان در بوشهر را به همراه دو تن از ماموران یک شرکت تجاری آلمان به اتهام جاسوسی علیه انگلیسی بازداشت و به هندوستان تبعید کردند. این عمل نقض آشکار بی‌طرفی و حتی استقلال ایران بود و به همین دلیل نیز خشم علماء مردم، خوانین و در راس همه رئیسعلی را برانگیخت و او را وا داشت تا بر شدت مبارزه علیه انگلستان بیفزاید. رئیسعلی در یورش‌های شبانه ضربات و تلفات موثری بر انگلیسی‌ها وارد آورد. در یکی از این شبیخون‌ها، که در دوم رمضان ۱۳۳۳ق/ ۱۲ ژوئیه ۱۹۱۵ م، رخ داد، رئیسعلی دو تن از افسران بلندپایه انگلیسی را به همراه یازده نفر سرباز هندی از پای درآورد [۸]
فن میگوش، داگوبرت، واسموس و لورنس آلمانی، ص۱۵۶-۱۶۰، ترجمه فرشته اعظم میرفخرایی، چاپ اول، نشر نویسا، ۱۳۷۵.
و نیروهای رئیسعلی بدون تلفات برگشتند. این پیروزی بیش از آنکه اهمیت نظامی داشته باشد، اهمیت سیاسی روانی داشت. این اقدام وحشت مردم از انگلیس را کم کرد و سبب شد ابهت این دشمن پرآوازه در اذهان شکسته شود. این اقدام رئیسعلی برای دولت بریتانیا غیر قابل تحمل بود و سبب شد، سرفرماندهی نیروهای انلگیسی در شرق، نیروهای آماده اعزام به بغداد را که تعدادشان دو هزار نفر بود، جهت مقابله و حمله به پایگاه رئیسعلی (روستای دلوار)، به بوشهر فراخواند. [۹]
فن میگوش، داگوبرت، واسموس و لورنس آلمانی، ص۱۶۹، ترجمه فرشته اعظم میرفخرایی.
۷ - شهادترئیسعلی که پیشاپیش از حمله به دلوار آگاهی داشت، بلافاصله اقدام به تخلیه دلوار و عقب‌نشینی تاکتیکی به کوه‌های اطراف منطقه‌ای معروف به کلات بوجیر نمود. سربازان متجاوز انگلیسی و هندی هنگامی وارد دلوار شدند که تقریبا روستا خالی از سکنه بود. به همین جهت خشمگینانه شروع به گلوله باران منازل مسکونی و قطع نخل‌های دلوار کردند. رئیسعلی در همان شب با ۴۰۰ نفر از نیروهای خود به قوای انگلیسی شبیخون زدند و ۶۰ نفر از نیروهای متجاوز از جمله یک ژنرال بلندپایه را از پای درآوردند و همین امر سبب پیروزی وی در این جنگ شد. پس از این جنگ رئیسعلی دلوار به حملات شبانه خود به بوشهر و پادگان انگلیسی‌ها افزود و با همفکری دیگر خوانین منطقه طرح حمله سراسری به بوشهر و آزادسازی آن‌را پی ریخت. در گیرو دار تدارک این حمله بود که در شب ۲۳ شوال ۱۳۳۳/ سوم سپتامبر ۱۹۱۵ م، هنگامیکه او قصد شبیخون به عمارت سفید سبزآباد را داشت، در محلی به نام تنگک صفر از پشت مورد اصابت گلوله یکی از همراهان خائنش قرار گرفت و در سن ۳۴ سالگی به درجه شهادت رسید. ۸ - پانویس
۹ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله، «رئیسعلی دلواری»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۳/۱۸. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 1294 (شمسی) | رهبران قیام | رهبران مذهبی اهل ایران | زادگان سال 1263 (شمسی) | مدفونان در قبرستان وادی السلام | مشروطه خواهان
|