درمان اخلاق بداخلاق بد یکی از رزائل اخلاقی می‌باشد، برای شناخت و درمان اخلاق بد راه‌هایی بیان شده است که در این مبحث به برخی از آنها اشاره می‌شود. ۱ - درمان اخلاق بد۱. تقویت عقل ؛ ۲. تفکر پیش از عمل؛ ۳. بدبینی به نفس؛ ۴. مراجعه به طبیب روحانی؛ ۵. مراجعه به دوست دانا و دل سوز؛ ۶. از عیب دیگران پند گرفتن؛ ۷. از انتقاد پند گرفتن؛ ۸. نشانه بیماری قلب را مشاهده کردن. [۱]
امینی، خودسازی، ص۱۱۶.
امام خمینی دو روش عملی و علمی برای درمان اخلاق بد ارائه می‌دهد: الف) روش عملی: ازجمله این روش‌ها این موارد است: ۱- ریاضت: ایشان درمان برخی صفات رذیله و بد را به درمان اصل و ریشه آنها که دنیادوستی و نفس دوستی است می‌داند که این نیاز به زحمت و ریاضت دارد. امام خمینی هدف و مقصد بعثت انبیاء (علیهم‌السّلام) را تزکیه و خروج نفس از ظلمات به نور می‌داند و معتقد است پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای تربیت انسان آمده‌اند. ایشان در آموزه‌های اخلاقی خود بر این نکته اصرار می‌کند که پیگیری و ریاضت‌های فراگیر لازم است تا انسان در مبارزه با رذیلت‌های اخلاقی و جهاد اکبر با هواهای نفسانی سربلند و پیروز گردد. ۲- درمان با ضد: امام خمینی از جمله درمان عملی اخلاق بد و رذیلت‌ها و صفات ناپسند را معالجه با ضد می‌داند؛ چنان‌که اگر کسی علاقه به مال و ثروت دارد با انجام صدقات مستحب این صفت حب دنیا و بخل را از خود دور کند یا کسی که دارای صفت خمودی و سستی است، با ضد آن درمان کند و به حد اعتدال که شجاعت است برسد. ۳- ایمان به توحید: امام خمینی یکی از راه‌های تصفیه اخلاق بد و تحصیل اخلاق و صفا را توجه به سبب، فاعل حقیقی و توحید افعالی می‌داند و معتقد است کسی که حق‌تعالی را متصرف در امور ببیند، از ریا و جلب قلوب دیگران بی‌نیاز و از شرک و خودبینی خالی می‌شود. ازاین‌رو انسان باید قوه عملیه را در خود تقویت کند و توحید را به قلب برساند که در این صورت صفات رضا، تسلیم و توکل و یاس از آنچه در دست مردم است، به دنبال آن می‌آید. [۹]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ب) روش علمی: امام خمینی تفکر را یکی از راه‌های علمی درمان رذیلت‌های اخلاقی می‌داند البته این در صورتی است که قلب انسان از زرق‌وبرق دنیوی و حب آنها پر نشده و چشم اعتبار و انصاف او باز باشد. ایشان تفکر در مفاسد و لوازم اخلاق بد و رذیلت‌های اخلاقی، از جمله عذاب‌های اخروی و غضب خداوند را سبب اصلاح و تهذیب اخلاق می‌داند، همچنین وی، تفکر در مفاسد دنیوی صفات ناپسند، مانند حزن و اندوه در حسادت یا افعال ناهنجار در حال غضب یا رسوایی و افتادن از چشم مردم در صفت نفاق را سبب دوری کردن از این صفات می‌داند. [۱۱]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۵۲۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - موانع راه حسن خلق۲.۱ - بزرگ‌ترین مانع حسن خلقبزرگترین مانع برای کسب صفات نیک، عدم قابلیت نفس است، دلی که در اثر ارتکاب گناه آلوده و تاریک شده نمی‌تواند مرکز تابش انوار الهی باشد. در خانه‌ای که سگ است فرشتگان داخل نمی‌شوند. [۱۲]
نراقی، معراج السعاده، ص۲۵.
۲.۲ - تعلقات مادیتعلقات مادی؛ چون علاقه به مال، ثروت ، همسر ، فرزند، خانه، مقام و ریاست و... مانع بزرگی در راه نیک شدن آدمی است. امام صادق علیه‌السّلام فرمود: «محبت دنیا، ریشه همه گناهان است». ۲.۳ - پیروی از هوای نفسپیروی از هوای نفسانی به سان آن است که انسان در فضای آلوده نفس می‌کشد، هوای نفس چون دودهای غلیظ، خانه دل را تیره و تار می‌سازند، ظرف دل انسان جایگاه یک چیز است؛ یا روشنایی یا تاریکی. وقتی تاریکی باشد، روشنایی راه ندارد. ۲.۴ - سخنان غیر ضروریسخنان غیر ضروری؛ یکی از موانعی که توفیق خوش خویی را از انسان می‌گیرد، زیاده گویی، بیهوده گویی و لغو است، چه رسد به محرمات زبانی چون دروغ ، تهمت ، غیبت ، فحش، توهین، استهزا و.... ۲.۵ - حب ذاتحب ذات؛ کسی که در مقام خودسازی است، باید از این مرحله بگذرد وگرنه تلاشش بی ثمر است. کسی که می‌خواهد متخلق به اخلاق نیک قرآنی شود، باید حب ذات را به حب خدا تبدیل نماید و همه کارهایش را صرفا برای رضای خدا انجام دهد. [۱۴]
امینی، خودسازی، ص۱۱۶.
۳ - حکایت۳.۱ - هدایت از طریق عمل کردنعلی علیه‌السّلام فرمود: مردی یهودی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم چند دینار طلب کار بود، روزی طلب خود را تقاضا کرد. حضرت فرمود: فعلا ندارم. گفت: از شما جدا نمی‌شوم تا بپردازید، فرمود: من هم در این جا با تو می‌نشینم، به اندازه‌ای نشست که نماز ظهر و عصر، مغرب و عشا، و نماز صبح روز بعد را همان جا خواندند، اصحاب، یهودی را تهدید کردند، پیامبر به آنها فرمود: این چه کاری است می‌کنید؟! عرض کردند: یک یهودی شما را بازداشت کند؟ فرمود: خداوند مرا مبعوث نکرده تا به کسانی که معاهده مذهبی با من دارند یا غیر آنها ستم روا دارم. صبح روز بعد تا برآمدن و بالا رفتن آفتاب نشست. در این هنگام یهودی گفت: «اشهد ان لا اله الا الله واشهد ان محمدا رسوله»، نیمی از اموال خود را در راه خدا دادم. عرض کرد: به خدا سوگند، این کاری که نسبت به شما کردم نه از نظر جسارت بود، بلکه خواستم اوصاف شما را با آنچه در تورات آمده مطابقت کنم. در آن جا خوانده‌ام: محمد بن عبدالله(ص) در مکه متولد می‌شود و به مدینه هجرت می‌کند، درشت خو و بداخلاق نیست. با صدای بلند سخن نمی‌گوید، ناسزاگو و بدزبان نیست. اکنون به یگانگی خدا و پیامبری شما گواهی می‌دهم، تمام ثروت من در اختیارتان است و هرچه خداوند دستور داده درباره آن عمل کنید. ۳.۲ - بداخلاقی سعد بن معاذابن سنان از امام صادق علیه‌السّلام نقل کرده است که آن جناب فرمود: برای حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خبر آوردند که سعد بن معاذ فوت شده است. پیامبر با اصحاب آمدند و دستور دادند او را غسل دهند. خودشان کنار در ایستادند و پس از آن که مراسم غسل و کفن تمام شد او را در تابوت گذاشته برای دفن کردن حرکت دادند. پیامبر در تشییع جنازه او با پای برهنه بدون ردا حرکت می‌کرد، گاهی طرف چپ و گاهی طرف راست تابوت را می‌گرفت تا نزدیک قبرستان و قبر سعد رسید. رسول الله داخل قبر شدند و با دست مبارک خودشان لحد را ساختند و خشت بر آن گذاشتند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌فرمود: خاک و گل به من بدهید و با گل میان خشت‌ها را پر می‌کرد، همین که لحد را تمام کرد و خاک بر آن ریخت فرمود: می‌دانم به زودی این خشت و گل کهنه خواهند شد؛ ولی خداوند دوست دارد هر کاری که بنده اش انجام می‌دهد محکم باشد. در این هنگام مادر سعد کنار قبر آمد و گفت: سعد! بهشت بر تو گوارا باد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: مادر سعد! با چنین یقین از طرف خداوند خبر مده. اکنون سعد از فشار قبر رنج دید و آزرده شد. حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برگشت، مردم نیز مراجعت کردند. در بازگشت عرض کردند: یا رسول الله! عملی با سعد انجام دادی که نسبت به دیگری سابقه نداشت، با پای برهنه و بدون ردا جنازه اش را تشییع کردی، گاهی طرف راست و گاهی طرف چپ جنازه را می‌گرفتی. پیامبر فرمود: فرشتگان نیز عاری از ردا و کفش بودند و من به آنها اقتدا کردم و چون دستم در دست جبرئیل بود هر طرف که او می‌رفت، من هم می‌رفتم. عرض کردند: یا رسول الله! بر جنازه اش نماز خواندید و او را با دست مبارک خود در قبر گذاشتی، قبرش را با دست خود درست کردی، باز می‌فرمایی: سعد به فشار قبر دچار شد؟ فرمود: آری! سعد مقداری بدخلقی در خانواده اش داشت و این فشار از آن جهت بود. [۱۵]
خسروی، پند تاریخ، ج۲، ص۱۹۷.
۳.۳ - ویژگی رهبرعربی خدمت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمد و تقاضای کمک مالی کرد. حضرت به اندازه کفایت به او بخشید و فرمود: به تو احسان کردم؟ عرض کرد: نه، بلکه کار خوبی هم نکردی. اطرافیان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با آشفتگی از جای حرکت کردند تا او را کیفر دهند. حضرت اشاره کرد: خودداری کنید، آن گاه وارد منزل شد مقداری دیگری به عطای خویش افزود و به اعرابی داد، بعد فرمود: اکنون احسان کردم؟ گفت: آری! خداوند پاداش نیکویی به شما عنایت کند. به اعرابی فرمود: تو نزد اصحابم سخنی گفتی که باعث کدورت آنها شد، اکنون اگر صلاح بدانی همین حرف را پیش آنها بزن تا کدورت آنها برطرف شود. فردا صبح اعرابی هنگامی که اصحاب حضور داشتند خدمت پیامبر(ص) رسید. فرمود: دیروز این مرد حرفی زد، پس از آن که به عطایش اضافه کردم، گفت که از من راضی شده است، رو به او کرد و فرمود: همین طور است؟ عرض کرد: آری، خداوند به شما خیر عنایت کند. آن گاه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به اصحاب فرمود: مثل این مرد مانند کسی است که شترش رم کرده و مردم از پی آن شتر بروند، هرچه بیشتر ازدحام کنند، آن حیوان فرارش زیادتر می‌شود. صاحب شتر فریاد می‌کند: مرا با شتر واگذارید. من راه رام کردنش را بهتر می‌دانم، آن گاه خودش پیش می‌رود گرد و غبار از پیکر او می‌زداید تا آرام شود، کم کم او را خوابانده جهاز بر او می‌گذارد و سوار می‌شود. من هم اگر شما را آزاد می‌گذاشتم وقتی این مرد آن حرف را زد او را می‌کشتید و بیچاره به آتش جهنم می‌سوخت. [۱۷]
خسروی، پند تاریخ، ج۲، ص۱۹۹-۲۰۰.
[۱۸]
قمی، سفینة البحار، ج۱، ص۴۱۶.
۴ - پانویس۵ - منبع• دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سایت بلاغ، برگرفته از مقاله «راه‌های درمان اخلاق بد». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های اخلاقی امام خمینی
|