حکمةالمشرقیةحکمة المشرقیة، نام مجموعه‌ای فلسفی از ابن‌سینا به عربی است. فهرست مندرجات۲ - ارجاع ابن‌سینا ۳ - وجه تسمیه ۴ - تفکر اشراقی ۵ - منطق‌المشرقیین ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - باقی‌مانده اثراز این اثر فقط بخش منطق آن در دست است. بنابر گزارش برخی منابع، متن کامل حکمةالمشرقیة که در کتابخانه غزنه نگهداری می‌شده، بر اثر به آتش کشیده شدن این کتابخانه در ۵۴۶ از دست رفته است. [۱]
علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان‌الحکمة، ص ۵۶، لاهور ۱۳۵۱.
[۲]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۴۳۶.
بخشهایی از این کتاب اینک در کتابخانه ایاصوفیه (ش ۲۴۰۳) و کتابخانه نورعثمانی (ش ۴۸۹۴) و همچنین در کتابخانه بودلیانِ دانشگاه آکسفورد (ش ۴۰۰) به‌خط عبری موجود است؛ اما در این‌که همه آن‌ها متعلق به حکمةالمشرقیة باشند تردید کرده‌اند. [۳]
جورج شحاته قنواتی، مهرجان ابن‌سینا:مؤلفات ابن‌سینا، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۹۵۰.
[۴]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۲۷۰۲۷۱، تهران ۱۳۳۳ش.
۲ - ارجاع ابنسیناابنسینا در برخی آثارش، از جمله در شفا [۵]
ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱، فن ۱، ص ۱۰، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
و شرح کتاب اثولوجیا، [۶]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۴۳، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۷]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۵۳، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۸]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۵۸، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۹]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۷۲، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
از این کتاب نام‌برده و در برخی مباحث، خواننده را بدان ارجاع داده است.همچنین در تعلیقات بر حواشی کتاب نفس ارسطو ، [۱۰]
علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان‌الحکمة، ج۱، ص۷۵۷۷، لاهور ۱۳۵۱.
[۱۱]
علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان‌الحکمة، ج۱، ص۷۹، لاهور ۱۳۵۱.
[۱۲]
علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان‌الحکمة، ج۱، ص۸۳۸۴، لاهور ۱۳۵۱.
برخی مطالب را از زبان مشرقیون و کتب مشرقیین مطرح کرده است.۳ - وجه تسمیهدرباره وجه تسمیه، موضوع و محتوای کتاب بحث پر دامنه‌ای شده است. شاید اظهارات ابن‌سینا در مقدمه منطق‌المشرقیین [۱۳]
ابن‌سینا، منطق‌المشرقیین، قاهره (۱۳۲۸/ ۱۹۱۰)، ص ۳۴، چاپ افست تهران (بی‌تا).
آنجا که به علومی غیر از علوم یونانی اشاره کرده و آن را کتابی متفاوت با دیگر آثار مشائی خود دانسته [۱۴]
قاسم غنی، ابن‌سینا، ج۱، ص۴۷، (تهران ۱۳۱۵ش).
و اظهارات ابن‌طفیل درباره حکمت مشرقیه، منشأ پیدایش نظریه اشراقی بودن این اثر بوده، چنان‌که ابن‌طفیل، [۱۵]
ابن‌طفیل، حیّبن یقظان، ج۱، ص۱۶، چاپ ألبیر نصری نادر، بیروت ۱۹۸۶.
در بیان اسرار حکمت مشرقیه، گفته هر کس به دنبال حقیقتی است که در آن تردیدی نیست، به دنبال این حکمت باشد.برخی محققان بر پایه این سخن و با توجه به آن‌که رساله حیّبن یقظان نیز صبغه صوفیانه دارد، بر آن‌اند که حکمةالمشرقیة در تصوف یا حکمت باطنی نگاشته شده است. [۱۶]
ابوالعلاء عفیفی، «الناحیة الصوفیة فی فلسفة ابن‌سینا»، ص ۴۴۰، در الکتاب الذّهبی للمهرجان الألفی لذکری ابن‌سینا، بغداد من ۲۰ الی ۲۸ مارس ۱۹۵۲، قاهره:جامعة الدّول العربیة، الادارةالثقافیة، ۱۹۵۲.
همچنین قرابت این واژه را با حکمةالاشراق سهروردی می‌توان موجبی برای طرح این نظریه دانست که ابن‌سینا پایه‌گذار مکتب اشراقی در فلسفه است. [۱۷]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۳۳ش.
اما سهروردی، مؤسس حکمت اشراق، در المشارع و المُطارحات [۱۸]
یحیی بن حبش سهروردی، المشارع و المطارحات، ج۱، ص۸۹، چاپ مقصود محمدی و اشرف عالی‌پور، (قم) ۱۳۸۵ش.
تصریح می‌کند آنچه ابن‌سینا به مشرقیان نسبت می‌دهد در واقع همان قواعد مشائی و فلسفه عام است که در قالب عباراتی جدید بیان شده است و با اصل مشرقی حکمای خسروانی ارتباطی ندارد.گفتنی است که به‌نظر مهدوی، [۱۹]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۸۱۸۲، تهران ۱۳۳۳ش.
کلام سهروردی ناظر بر بخشی از کتاب منطق‌المشرقیین است.نالینو، [۲۰]
کارلوآلفونسو نالینو، «محاولة المسلمین ایجاد فلسفة شرقیة»، ج۱، ص۲۵۷۲۷۳، در التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره:مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۶.
با بررسی این نظریه و ارزیابی قرائتهای گوناگون واژه مشرقیه [۲۱]
زینب خضیری، ابن‌سینا و تلامیذه اللاتین، ج۱، ص۵۷، قاهره ۱۹۹۸.
[۲۲]
جعفر آل‌یاسین، فیلسوف عالم:دراسة تحلیلیة لحیاة ابن‌سینا و فکره‌الفلسفی، ج۱، ص۲۵۱۲۵۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۲۳]
مرفت عزت بالی، الاتجاه الاشراقی فی فلسفة ابن سینا، ج۱، ص۷۵، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
[۲۴]
مرفت عزت بالی، الاتجاه الاشراقی فی فلسفة ابن سینا، ج۱، ص۷۸۸۰، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
در نهایت اظهار کرد که واژه مشرقیه در حکمت مشرقیه ناظر به شرق جغرافیایی است؛ اما برخی [۲۵]
حسین نصر، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ج۱، ص۲۸۷ ۲۸۸، تهران ۱۳۷۷ش.
معتقدند با توجه به دو معنای ریشه این کلمه، یعنی شرق و اشراق، ابن‌سینا به شرقِ عالَمِ معنا و حکمت باطنی نظر داشته است.از سوی دیگر، مهدوی [۲۶]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۸۷، تهران ۱۳۳۳ش.
واژه مشرقیه را ناظر بر هیچ‌یک از این دو ندانسته، بلکه آن را در شمار واژگانی همچون عرشیه، متعالیه و مقدسه دانسته است که معنای خاصی را در برنمی‌گیرد.۴ - تفکر اشراقیبیتردید تأثیر تفکر اشراقی در آثار ابن‌سینا یافت می‌شود (از جمله در نمطهای آخر الاشارات و التنبیهات و رساله‌های حی بن یقظان، سلامان و ابسال و رسالةالطیر)؛ اما چون متن کامل حکمةالمشرقیه تاکنون در دست نبوده، درباره محتوای کتاب و تفاوت ماهوی آن با آنچه او در شفا و امثال آن بیان کرده است نمی‌توان با یقین اظهار نظر کرد. اما بنابر بعضی شواهد، وجود نوعی اندیشه شرقی و اشراقی (و متفاوت با مکتب ارسطویی) در این کتابِ ابن‌سینا چندان بعید به نظر نمی‌رسد، چنان‌که ابن‌سینا در مقدمه شفا [۲۷]
ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱، فن ۱، ص ۱۰، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
به صراحت نوشته که کتاب وی درباره فلسفه مشرقیه است و او در بیان مطالب و رهایی از تقییدات مشائی و حتی نقد آن پروایی ندارد.افزون بر آن، اظهارات ابن‌طفیل درباره حکمت مشرقیه ابن‌سینا و ترغیب به دنباله‌روی از آن، مبین آن است که او بر وجود چنین گرایشی در آثار ابن‌سینا شواهدی یافته است، و چه بسا متن کامل حکمةالمشرقیة را هم دیده باشد. به نظر کوربن، دقیق‌ترین تصور از حکمت مشرقیه را ابن‌سینا در تعلیقات بر اثولوجیای منسوب به ارسطو [۲۸]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۴۳، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۲۹]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۵۳، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۳۰]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۵۸، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
[۳۱]
ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، ص ۷۲، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸.
به دست داده است، بنابر آن‌که در آنجا پنج ارجاع او به حکمةالمشرقیة درباره حیات پس از مرگ است و همین نظریه بقای نفس، بیش از هر بحث دیگری مبین حکمت مشرقیه است.به نظر نصر، [۳۲]
حسین نصر، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ص ۲۵۰، تهران ۱۳۷۷ش.
حکمت مشرقیه ابن‌سینا به مثابه مرحله واسط آثار مشائی و تعالیم اشراقی است.برخی محققان [۳۳]
مرفت عزت بالی، الاتجاه الاشراقی فی فلسفة ابن سینا، ج۱، ص۸۱، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
[۳۴]
ابوالعلاء عفیفی، «الناحیة الصوفیة فی فلسفة ابن‌سینا»، ج۱، ص۴۴۴، در الکتاب الذّهبی للمهرجان الألفی لذکری ابن‌سینا، بغداد من ۲۰ الی ۲۸ مارس ۱۹۵۲، قاهره:جامعة الدّول العربیة، الادارةالثقافیة، ۱۹۵۲.
برآن‌اند که ابن‌سینا برای دفع هجوم متعصبان مشائی، با عنوان حکمت اهل مشرق به این مهم پرداخته، زیرا در مقام شارح و مفسر آرای ارسطو، در فضای ارسطویی آن روزگار نمی‌توانسته است با همین عنوان به نقد ارسطو و مشائیان بپردازد؛ ازاین‌رو، حکمةالمشرقیة ابن‌سینا اولین گام شجاعانه در آزادی از قیود و چیرگی فلسفه ارسطویی به شمار می‌آید.۵ - منطقالمشرقیینبخشی از کتاب حکمةالمشرقیة با عنوان منطق‌المشرقیین در ۱۳۲۸/۱۹۱۰ در قاهره و همچنین در تهران چاپ و به فارسی نیز ترجمه شده است. [۳۵]
محسن کدیور و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی:منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۲۷، تهران ۱۳۷۹ش.
[۳۶]
محسن کدیور و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی:منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۴۴، تهران ۱۳۷۹ش.
بر نام این کتاب ایراداتی وارد است، زیرا ابن‌سینا در آثار دیگر خود و حتی در مقدمه کتاب، این عنوان را به‌کار نبرده است.از طرف دیگر، با توجه به عنوان حکمةالمشرقیة، شایسته بود که بخش منطق آن منطق‌المشرقیة نامیده شود. [۳۷]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۸۶، تهران ۱۳۳۳ش.
این کتاب بر دیگر آثار منطقی ابن‌سینا (همانند منطق اشارات، شفا، نجات، عیون‌الحکمه و دانشنامه علایی) مزیتی ندارد و در ترتیب مباحث و شیوه بیان مطالب، با دیگر کتابهای منطقی او متفاوت نیست.۶ - فهرست منابع(۱) جعفر آل‌یاسین، فیلسوف عالم:دراسة تحلیلیة لحیاة ابن‌سینا و فکره‌الفلسفی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن‌سینا، التعلیقات علی حواشی کتاب النفس لأرسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸. (۴) ابن‌سینا، شرح کتاب اثولوجیا المنسوب الی ارسطو، در ارسطو عندالعرب:دراسة و نصوص غیر منشورة، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت:وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸. (۵) ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، ج ۱، الفن الاول:المدخل، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵. (۶) ابن‌سینا، منطق‌المشرقیین، قاهره (۱۳۲۸/ ۱۹۱۰)، چاپ افست تهران (بی‌تا). (۷) ابن‌طفیل، حیّبن یقظان، چاپ ألبیر نصری نادر، بیروت ۱۹۸۶. (۸) مرفت عزت بالی، الاتجاه الاشراقی فی فلسفة ابن سینا، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۹) علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان‌الحکمة، لاهور ۱۳۵۱. (۱۰) زینب خضیری، ابن‌سینا و تلامیذه اللاتین، قاهره ۱۹۹۸. (۱۱) یحیی بن حبش سهروردی، المشارع و المطارحات، چاپ مقصود محمدی و اشرف عالی‌پور، (قم) ۱۳۸۵ش. (۱۲) ابوالعلاء عفیفی، «الناحیة الصوفیة فی فلسفة ابن‌سینا»، در الکتاب الذّهبی للمهرجان الألفی لذکری ابن‌سینا، بغداد من ۲۰ الی ۲۸ مارس ۱۹۵۲، قاهره:جامعة الدّول العربیة، الادارةالثقافیة، ۱۹۵۲. (۱۳) قاسم غنی، ابن‌سینا، (تهران ۱۳۱۵ش). (۱۴) جورج شحاته قنواتی، مهرجان ابن‌سینا:مؤلفات ابن‌سینا، قاهره ۱۹۵۰. (۱۵) محسن کدیور و محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی:منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۶) یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، تهران ۱۳۳۳ش. (۱۷) کارلوآلفونسو نالینو، «محاولة المسلمین ایجاد فلسفة شرقیة»، در التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره:مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۶. (۱۸) حسین نصر، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران ۱۳۷۷ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حکمةالمشرقیة»، شماره۶۳۸۸. |