حسین بن مسعود فراء بغویبَغَوی فَرّاء، ابومحمد حسین بن مسعود، مفسر ، محدّث و فقیه شافعی سده پنجم و اوایل سده ششم می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - تاریخ ولادت ۱.۲ - زادگاه ۱.۳ - وجه تسمیه فراء ۱.۴ - القاب ۱.۵ - اساتید ۱.۶ - شاگردان ۱.۷ - آشنایی به زبان فارسی ۱.۸ - سال وفات ۱.۹ - زندگی زاهدانه ۲ - آثار بغوی ۲.۱ - تفسیر بغوی ۲.۱.۱ - نام تفسیر بغوی ۲.۱.۲ - خلاصه‌های تفسیر ۲.۱.۳ - دیدگاه‌های بغوی ۲.۱.۴ - ویژگی‌های تفسیر ۲.۲ - مصابیح‌السنة ۲.۲.۱ - نام کتاب ۲.۲.۲ - تعداد احادیث کتاب ۲.۲.۳ - اسناد اخبار ۲.۲.۴ - تقسیم‌بندی احادیث ۲.۲.۵ - شروح و مختصر کتاب ۲.۲.۶ - تکمله کتاب ۲.۲.۷ - ترجمه مشکاة ۲.۳ - شرح‌السنة ۲.۴ - الجمع بین‌الصحیحین ۲.۵ - التهذیب فی الفقه ۲.۶ - الانوار فی شمائل‌النبی ۲.۷ - الکفایة فی الفروع ۲.۸ - ترجمة‌الاحکام ۲.۹ - آثار دیگر بغوی ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معرفی بغوی فراء۱.۱ - تاریخ ولادتبغوی فراء در جمادی الاولی ۴۳۳ به دنیا آمد. [۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۹۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۲]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۲۵۹، بیروت ۱۹۸۶.
۱.۲ - زادگاهزادگاهش را بَغ یا بَغْشور گفته‌اند. [۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۷۴، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
۱.۳ - وجه تسمیه فراءبه سبب شغل پدرش ( پوستین‌دوزی ) به وی نسبت فرّاء [۵]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۹۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۶]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
[۷]
زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، ج۱، ص۲۲۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
یا ابن فرّاء [۸]
محمد بن احمد ذهبی، المشتبه فی الرجال: اسمائهم و انسابهم، ج۱، ص۸۶، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۲.
[۹]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیّة، ج۱، ص۱۰۱، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیّة، ج۱، ص۲۸۱، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
داده‌اند.
۱.۴ - القاباو را با القابی نظیر ظهیرالدین ، [۱۱]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
محیی‌السنة ، [۱۲]
زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، ج۱، ص۲۲۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
[۱۳]
محمد بن احمد ذهبی، العبرفی خبر من غبر، ج۴، ص۳۷، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجِّد، کویت ۱۹۸۴.
[۱۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۵، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
رکن‌الدین ، [۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، ج۴، ص۱۲۵۸، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۱۶]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۳، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
[۱۷]
محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
مقری و عالم اهل خراسان [۱۸]
عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة مایعتبر من حوادث الزمان، ج۳، ص۱۶۲، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
ستوده‌اند.
۱.۵ - اساتیدبغوی در ۴۶۰، برای دانش‌اندوزی، به مرورود رفت، [۱۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۶، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
از بزرگ‌ترین استادان وی در آن‌جا قاضی حسین بن محمد مرورودی بود. [۲۰]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۳۴، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
[۲۱]
محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۴۹، بیروت (بی تا).
به گفته ابن تَغری بردی ، سفرهای متعددی کرد و از شیوخ بسیاری دانش اندوخت و در تفسیر ، حدیث ، فقه ، ادبیات و علوم دیگر به مراتب عالی رسید. [۲۳]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، ج۵، ص۲۲۳، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
[۲۴]
زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، ج۱، ص۲۲۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
استادان او را در فنون مختلف تا ۳۷ تن ذکر کرده‌اند. [۲۵]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، ج۱، ص۲۸ـ ۳۵، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۲۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۹، ص۴۴۰، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۷]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، ج۴، ص۱۲۵۷ـ ۱۲۵۸، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۲۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۵ـ۷۶، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۲۹]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۳، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
[۳۰]
محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱.۶ - شاگردانبسیاری نیز نزد بغوی دانش اندوخته و از او روایت کرده‌اند [۳۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۹، ص۴۴۱، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۲]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، ج۴، ص۱۲۵۸، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۳۳]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۵ـ۷۶، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۳۴]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۳، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
[۳۵]
محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از جمله ضیاءالدین عمر ، پدر فخرالدین رازی . [۳۶]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۲۵۲، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
[۳۷]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱.۷ - آشنایی به زبان فارسیبغوی زبان فارسی را نیک می‌دانست و افزون بر تألیف دو اثر مستقل به زبان فارسی، در تفسیر عربی خود نیز کلمات فارسی آورده است. [۳۸]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، ج۲، ص۳۹۷، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۱.۸ - سال وفاتتاریخ درگذشت او را به اختلاف ثبت کرده‌اند، اما بنابر مشهور، در شوال ۵۱۶ در ۸۳ سالگی وفات یافت [۳۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۹۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۴۰]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، ج۴، ص۱۲۵۸، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۴۱]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۶۳، ج ۱۳، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۲]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۷، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
و در کنار استادش، قاضی حسین مرورودی ، به خاک سپرده شد. [۴۳]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۲۵۲، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
[۴۴]
محمد بن احمد ذهبی، العبرفی خبر من غبر، ج۴، ص۳۷، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجِّد، کویت ۱۹۸۴.
[۴۵]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۶۳، ج ۱۳، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱.۹ - زندگی زاهدانهبغوی زندگی زاهدانه‌ای داشت و بیش‌تر اوقات خود را به عبادت ، تألیف و تدریس می‌گذراند. [۴۷]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۲۵۲، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
[۴۸]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، ج۴، ص۱۲۵۸، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
[۴۹]
عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة مایعتبر من حوادث الزمان، ج۳، ص۱۶۲، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۵۱]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲ - آثار بغوی۲.۱ - تفسیر بغویاز آثار اوست: معالم‌التنزیل یا تفسیر بغوی ، که به گفته بروکلمان مختصرِ تفسیر الکشف و البیان احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) است. [۵۲]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۱۵۲، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
[۵۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۴۳ـ۲۴۴، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۱.۱ - نام تفسیر بغویزرکلی [۵۴]
خیرالدین زرکلی، الا علام، ج۲، ص۲۵۹، بیروت ۱۹۸۶.
نام تفسیر را لباب‌التأویل فی معالم‌التنزیل نوشته است، ولی این، عنوانِ کتاب علی بن محمد بغدادی صوفی معروف به خازن (متوفی ۷۴۱) است که معالم‌التنزیل را خلاصه کرده است. [۵۵]
ج ۲، ستون ۱۵۴۰ـ۱۵۴۱، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲.۱.۲ - خلاصه‌های تفسیرتفسیر بغوی چندین بار خلاصه شده که نشان دهنده اهمیت آن است. [۵۶]
ج ۲، ستون ۱۷۲۶، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۴۴، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
برخی منابع، کتاب تفسیر دیگری نیز به او نسبت داده‌اند که اثری از آن در دست نیست. ۲.۱.۳ - دیدگاه‌های بغویبغوی در مقدمه تفسیر، دیدگاه‌های خود را درباره تفسیر، تأویل ، ظاهر ، باطن و تفسیر به رأی آورده است. [۵۸]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۲.۱.۴ - ویژگی‌های تفسیراین تفسیر از نوع روایی ( مأثور ) است، و ویژگی‌هایی از این قبیل دارد: تفسیر آیه با دیگر آیات ، ذکر احادیث مختلف در تفسیر آیه ، پذیرش قول «اکثرالمفسّرین»، دقت در معانی لغوی کلمات، توجه به قواعد صرفی و نحوی در تفسیر، حلّ تعارض ظاهری میان برخی آیات ، اشاره به مطالب علمی و نجومی در تفسیر، اشاره به چگونگی نزول و ترتیب سوره‌های قرآن ، توجه به قرائت‌های قرآنی، [۷۵]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، ج۱، ص۳۰، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
نقد و بررسی قرائت‌های مختلف و اثرات آن‌ها بر معانی کلام، توجه به « اصول فقه » در تفسیر آیات ، ارائه نظریات کلامی در تفسیر و تفسیر برخی آیات با دیدگاه‌های کلامی اشعری .
۲.۲ - مصابیحالسنةکتاب دیگر وی مصابیح یا مصابیح السنة ، در حدیث است که شهرت بغوی بیش‌تر به سبب تألیف آن است. ۲.۲.۱ - نام کتاببروکلمان نام آن را مصابیح‌الدجی و مصابیح‌السنن نیز ضبط کرده است. [۸۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، ص ۲۳۵، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۲.۲ - تعداد احادیث کتاببرخی تعداد احادیث آن را ۷۱۹، ۴ دانسته‌اند [۸۸]
ج ۲، ستون ۱۶۹۸، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۹]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۹۰]
ج ۱، ستون ۵۷۳، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة والمعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
که از این تعداد ۳۲۵ حدیث از صحیح بخاری ، ۸۷۵ حدیث از صحیح مسلم ، ۱۰۵۱ حدیث از کتب مورد اتّفاق، و باقی از کتاب‌های دیگر گرفته شده است. [۹۱]
ج۲، ستون ۱۶۹۸، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۹۲]
ج ۱، ستون ۵۷۳، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة والمعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
تعداد احادیث این کتاب در چاپ بیروت ، ۹۳۱، ۴ است. [۹۳]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، مصابیح السّنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمد سلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲.۲.۳ - اسناد اخباربغوی در این کتاب ، اسناد اخبار را حذف کرده و خبر را به راوی اصلی ـ که از پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم نقل کرده ـ نسبت داده است. ۲.۲.۴ - تقسیم‌بندی احادیثاو احادیث هر باب را به « صحاح » (احادیثی که در صحیح بخاری یا مسلم آمده) و « حِسان » (احادیثی که در دیگر « سنن » آمده) تقسیم کرده است. [۹۴]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، مصابیح السّنّة، ج۱، ص۱۱۰، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمد سلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
برخی علما بر این تقسیم‌بندی خرده گرفته‌اند. [۹۵]
ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۸، بیروت ۱۳۹۸.
[۹۶]
یحیی بن شرف نووی، التّقریب والتّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر، ج۱، ص۲۰، چاپ صلاح محمد محمد عویضة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۹۷]
محمد بن جعفر کتانی، الرّسالة المستطرفة، ج۱، ص۱۴۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۲.۲.۵ - شروح و مختصر کتاباین کتاب مورد عنایت علما قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد. [۹۸]
ج ۲، ستون ۱۶۹۸ـ۱۷۰۲، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۹۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۳۵ـ۲۳۷، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
مختصری نیز از آن در دست است. [۱۰۰]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۳۵، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۲.۶ - تکمله کتابمؤلف، خود « مدخلی » بر کتاب نوشت [۱۰۱]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، مصابیح السّنّة، ج۱، ص۱۱۰، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمد سلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
و خطیب عمری (متوفی بعد از۷۴۰) تکمله‌ای بر آن نگاشت و منبع احادیث را مشخص کرد و احادیث مناسب دیگری بر هر باب افزود و آن را مشکاة‌المصابیح نامید. [۱۰۲]
محمد بن عبدالله خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج۱، ص۶ـ ۸، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
این تکمله ۵۱۱، ۱ حدیث دارد. [۱۰۳]
محمد بن عبدالله خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج۱، مقدمه ألبانی، صح، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
خطیب عمری، سپس ذیلی بر مشکاة‌المصابیح با عنوان کتاب اسماء رجال المشکاة نگاشت. [۱۰۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۳۹، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۲.۷ - ترجمه مشکاةمشکاةالمصابیح به فارسی ترجمه و شرح، [۱۰۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۴۰ـ۲۴۲، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
و به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است.
۲.۳ - شرحالسنةبغوی کتابی به نام شرح‌السنة نیز نوشته که مجموعه بزرگی است در حدیث ؛ قدیم‌ترین منبعی که نام آن را آورده معجم‌البلدان یاقوت حموی است. [۱۰۶]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۹۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
بغوی در مقدمه آن اشاره می‌کند که در این کتاب مشکلات احادیث را حل، و غرایب آن را تفسیر ، و از ذکر احادیث مجعول و نادرست خودداری کرده است. [۱۰۷]
حسین بن مسعود بغوی فرّاء، شرح السّنة، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
تعداد احادیث آن ۳۱۸، ۴ است. این کتاب چندبار خلاصه شده است. [۱۰۸]
ج ۲، ستون ۱۰۴۰ـ ۱۰۴۱، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۴۲، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۴ - الجمع بینالصحیحیناثر دیگر او الجمع بین الصحیحین است [۱۱۰]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
که در تاریخ حبیب‌السیر نام آن جمع‌الجامعَین ذکر شده است. [۱۱۱]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲.۵ - التهذیب فی الفقهالتهذیب فی الفقه ، اثر دیگر بغوی، در فروع مذهب شافعی [۱۱۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۹۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
و تلخیصی است از تعلیقه قاضی حسین مرورودی [۱۱۳]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیّة، ج۱، ص۱۰۱، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۱۴]
ج ۱، ستون ۵۱۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
که غالباً بدون ذکر ادلّه فقهی است. [۱۱۵]
ج ۲، ستون ۱۰۴۰ـ ۱۰۴۱، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج۶، ص۲۴۳، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
۲.۶ - الانوار فی شمائلالنبیالانوار فی شمائل النبی المختار یا ارشادالانوار فی شمائل النبی المختار نیز کتاب دیگر بغوی است. [۱۱۷]
ج ۱، ستون ۱۹۵، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱۸]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱۹]
ج ۶، ۲۴۴، کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
[۱۲۰]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۴، ص۶۱، دمشق ۱۹۵۷ـ ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
۲.۷ - الکفایة فی الفروعالکفایة فی الفروع یا الکفایة فی الفقه را بغوی به فارسی نوشته است. [۱۲۱]
ج ۲، ستون ۱۴۹۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۲]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۳]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
اهمیت این کتاب در ذکر یا تعریف غالب و نزدیک به تمام اصطلاحات فقهی به فارسی است. [۱۲۴]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۹۲۹، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲.۸ - ترجمةالاحکامترجمةالاحکام ، کتاب دیگر او در فقه ، نیز به زبان فارسی است. [۱۲۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۶]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲.۹ - آثار دیگر بغویالکفایة فی القراءة [۱۲۷]
ج ۲، ستون ۱۴۹۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۸]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
الاربعون حدیثاً [۱۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۹، ص۴۴۰، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
شرح الجامع للترمذی [۱۳۰]
ج ۶، ۲۴۴، کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
فتاوی ، و نیز تعلیقات او بر فتاوی استادش قاضی حسین مرورودی [۱۳۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۵، ص۱۴۴، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۳۲]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، ج۷، ص۷۵، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۳۳]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیّة، ج۱، ص۲۸۱، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۳۴]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۱۳۵]
محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۶۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
شرح مختصر المزنی [۱۳۶]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیّة، ج۱، ص۲۸۱، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۳۷]
یحیی بن شرف نووی، المجموع، ج۹، ص۲۲۹، شرح المهذّب، بیروت (بی تا).
[۱۳۸]
یحیی بن شرف نووی، المجموع، ج۹، ص۲۳۱، شرح المهذّب، بیروت (بی تا).
و معجم الشیوخ یا المعجم [۱۳۹]
ج ۱، ستون ۳۱۲، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۴۰]
ج ۶، ۲۴۴، کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
آثار دیگر بغوی‌اند.
۳ - فهرست منابع(۲) ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳). (۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا). (۴) ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت ۱۳۹۸. (۵) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت (بی تا). (۶) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیّة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷) ابن کثیر، البدایة والنهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۸) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیّة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۹) کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷. (۱۰) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۱۲) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، شرح السّنة، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۳) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، مصابیح السّنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمد سلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۴) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۵) محمد بن عبدالله خطیب عمری، مشکاة المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۶) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۷) محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۸) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۹) محمد بن احمد ذهبی، العبرفی خبر من غبر، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجِّد، کویت ۱۹۸۴. (۲۰) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰. (۲۱) محمد بن احمد ذهبی، المشتبه فی الرجال: اسمائهم و انسابهم، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۲. (۲۲) خیرالدین زرکلی، الا علام، بیروت ۱۹۸۶. (۲۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷. (۲۴) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة والمعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸. (۲۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسّرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰. (۲۷) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش. (۲۸) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱۳، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲۹) احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳۰) زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷. (۳۱) محمد بن جعفر کتانی، الرّسالة المستطرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۳۲) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا). (۳۳) یحیی بن شرف نووی، التّقریب والتّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر، چاپ صلاح محمد محمد عویضة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳۴) یحیی بن شرف نووی، المجموع، شرح المهذّب، بیروت (بی تا). (۳۵) عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة مایعتبر من حوادث الزمان، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۳۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بغوی فراء»، شماره۱۵۳۵. |