زمان تقریبی مطالعه: 24 دقیقه
 

حج انبیاء




حج انبیاء بیان حج گزاردن پیامبران الهی در آیات قرآن و روایات اسلامی است. بر پایه این روایات، همه پیامبران مانند حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، داود، سلیمان، یونس و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حج گزارده‌اند.
زمان حج همه پیامبران، در دهه ذی‌حجه بوده است و درباره چگونگی انجام آن تا زمان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) آگاهی چندانی در دست نیست. از دوره حضرت ابراهیم تا ظهور اسلام، حج با شکل کنونی آن انجام می‌شده است.


۱ - حج انبیا در روایات


حج گزاردن پیامبران الهی در روایات پرشماری مطرح شده است؛ در برخی جوامع روایی، بابی با عنوان «حج الانبیاء» این روایات را گرد آورده است.
[۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۲۸، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
شماری از این روایات ذیل آیاتی آمده که کعبه را نخستین خانه روی زمین معرفی کرده «اِنَّ اَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ»
[۴] آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
[۵] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۶۰، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
[۶] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۶، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
و آن را «بیت العتیق» دانسته است.
[۷] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۳۹۹، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
[۸] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۶، ص۵۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
[۹] حج/سوره۲۲، آیه۳۳.    
همچنین برخی روایات ذیل آیه «وَ لِکُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً» مناسک حج را از جمله مناسک واجب برای همه امت‌ها شمرده‌اند.
[۱۰] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۳۴، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.    
[۱۱] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۵۸، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.    
بر پایه روایات، قدمت آئین حج، حتی به پیش از خلقت آدم بازمی‌گردد و نخستین حج‌گزاران، فرشتگان در آسمان چهارم بوده‌اند.
[۱۲] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۵۹۵، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
[۱۳] بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۱۸، به کوشش اسماعیل معزی ملایری.    
[۱۴] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۲۹، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    


۱.۱ - حضرت آدم


پس از این‌که حضرت آدم به زمین انتقال یافت، وی به فرمان خداوند مامور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید.
[۱۵] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۴-۳۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۱۶] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۷] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۳۳۲، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
درباره حج آدم (علیه‌السّلام) روایت شده که پس از خروج از بهشت، وی بر کوه صفا فرود آمد. سپس جبرئیل مناسک حج را به او آموخت و آدم، همه اعمال حج، از جمله طواف، رمی جمرات، قربانی، حلق، سعی و طواف نساء را به جا آورد.
[۱۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۹۰-۱۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۹] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۰۰، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
برخی روایات از ۷۰۰ حج و ۳۰۰ عمره آدم، با پای پیاده، گزارش کرده‌اند.
[۲۰] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    


۱.۲ - حضرت شیث


پس از آدم، شیث، فرزند او، کعبه را بازسازی و حج عمره بجای آورد.
[۲۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۲۲] بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۵، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۲۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۲۶۱، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
مراسم حج‌گزاری، پس از آدم (علیه‌السّلام) میان فرزندانش تداوم یافت
[۲۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۲۵] بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۵، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۲۶] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۲۶۱، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
و پیامبران پس از وی به برگزار نمودن حج اهتمام ویژه‌ای داشتند.
[۲۷] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۱، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۲۸] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸-۶۹، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۲۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲-۷۴، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۳۰] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۳۰، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.    
[۳۱] شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد،ج۱، ص۲۱۰، بیروت، ۱۴۱۴ق.    


۱.۳ - حضرت نوح


نوح (علیه‌السّلام) نیز پیش از سیل، حج انجام داد
[۳۲] نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۹، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
[۳۳] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
و در جریان طوفان ماموریت یافت تا سرنشینانش کشتی را گرد خانه کعبه طواف داده و به منا برد. این کشتی، در بازگشت دوباره بر گرد کعبه، طواف نمود و سرنشینان کشتی، سوار بر آن، سعی میان صفا و مروه انجام دادند.
[۳۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۳۵] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۱۴۹، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
[۳۶] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۰، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    

بر اساس برخی گزارش‌ها در طوفان نوح (علیه‌السّلام) کعبه ناپدید شد. پیامبران الهی، بدون آن که مکان دقیق کعبه را بدانند، حج به جا می‌آوردند
[۳۷] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
[۳۸] طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۶۳، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
[۳۹] هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۸۸، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    


۱.۴ - حضرت ابراهیم و اسماعیل


زمانی که ابراهیم (علیه‌السّلام) مامور به بازسازی کعبه و احیای آئین حج شد.
[۴۰] حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
[۴۱] بقره/سوره۲، آیه۱۲۷ -۱۲۸.    
پس از پایان بازسازی کعبه، آن حضرت از خدا خواست که مناسک (اعمال و جایگاه) حج را به وی نشان دهد: «وَ اَرِنا مَناسِکَنا»
[۴۲] بقره/سوره۲، آیه۱۲۸.    
لذا جبرئیل نزد ایشان آمد و مناسک حج را یک به یک به او آموخت
[۴۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۴] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۴۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
و پس از فرمان فراخوانی انسان‌ها به انجام حج
[۴۵] حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
ابراهیم بر مکان بلندی (کوه ابوقبیس یا سنگی که بعد به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند مردم را به حج فراخواند
[۴۶] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۲۹، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.    
[۴۷] ابن‌ادریس رازی، عبد الرحمن بن محمّد، تفسیر ابن‌ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، ج۸، ص۴۷، تحقیق محمد الطبیب، بیروت، دارالفکر.    
و خود و پسرش، اسماعیل و گروهی از جرهمیان، حج به جای آوردند.
[۴۸] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۶-۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۴۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۵۰] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
پس از آن حج، به عنوان سنتی مقدس با اعمالی مخصوص از سوی دیگر پیامبران الهی و پیروان آن‌ها تداوم یافت.
[۵۱] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۵۲] عمید زنجانی، عباسعلی، در راه برپایی حج ابراهیمی، ص۲۰۰، تهران، انتشارات مشعر.


۱.۵ - حضرت موسی


در شماری از روایات، نام گروهی از پیامبران حج‌گزار، و در مواردی شیوه و تعداد دفعات حج آنان بیان شده است. پس از ابراهیم و اسماعیل (علیهما‌السّلام) دیگر پیامبران حج بجای آوردند؛ چنان‌که در روایتی نقل شده که حضرت موسی (علیه‌السّلام)، همراه با هفتاد تن از پیامبران، برای انجام حج بر شتری سرخ‌موی، پس از گذشتن از منطقه «صفاح الروحا»، لبیک‌گویان (لبیک یا کریم لبیک) احرام بست.
[۵۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۳-۲۱۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۵۴] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۶، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
[۵۵] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۴-۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
در روایتی ابن‌عباس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده است که هفتاد پیامبر، از جمله موسی (علیه‌السّلام) به منا آمده و در مسجد خیف نماز گزاردند.
[۵۶] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۴۵۲، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
[۵۷] هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    
[۵۸] متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۲، ص۲۲۸، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    


۱.۶ - پیامبر اسلام


بر پایه برخی روایات، پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۲۰ حج و سه عمره مفرده که همه آن‌ها در ماه ذی‌قعده واقع شد، برگزار نمود.
[۵۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۶۰] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۸، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۶۱] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۴۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
تنها حج رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، پس از هجرت، در سال دهم هجری به همراهی ۱۰۰ هزار تن از مسلمانان انجام گرفت. در این حج، عظمت، خلوص و آثار توحیدی مناسک حج به نمایش گذاشته شد و در تاریخ، به نام «حجة الوداع» ثبت گردید.
[۶۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۰۴، بیروت، دارالفکر.    
[۶۳] امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۱، ص۲۶۶، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.    


۱.۷ - دیگر پیامبران


حضرت عیسی (علیه‌السّلام) نیز حج یا عمره را با گفتن «لبیک عبدک و ابن امتک لبیک» آغاز کرد.
[۶۴] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۴۰، بیروت، دارالصادر، بی تا.
[۶۵] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۹، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
داود (علیه‌السّلام) نیز در عرفات، هنگامی که موج عظیم حج‌گزاران را دید، دست به دعا برداشت.
[۶۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۶۷] فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، ج۱۲، ص۱۶۲-۱۶۳، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، ۱۴۰۶ق.    
سلیمان (علیه‌السّلام) هم همراه انس و جن و پرندگان حج گزارد و کعبه را با پارچه مصری پوشاند.
[۶۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۶۹] فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، ج۱۲، ص۱۶۲-۱۶۳، تحقیق ضیاءالدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، ۱۴۰۶ق.    
برابر روایاتی، یونس (علیه‌السّلام) با سر دادن تلبیه «لبیک کشاف الکرب العظیم لبیک»، و خضر و الیاس (علیهما‌السّلام)، با حضور هر ساله در موسم مقرر، حج انجام می‌دادند.
[۷۰] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۴-۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۷۱] صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ص۳۹۰-۳۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
[۷۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۴، ص۳۸۷، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
[۷۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۸۵، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
با ظهور اسلام که آئین حج، به عنوان یکی از فرائض دینی مسلمانان تشریع شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آئین حج‌گزاری را به جا آوردند.

۲ - حج‌گزاری همه انبیاء


بر اساس برخی گزارش‌ها، همه انبیا، به جز هود و صالح (علیهماالسّلام) که به خاطر اشتغال به تبلیغ موفق به حج‌گزاری نشدند، بقیه آن‌ها حج به جا آوردند.
[۷۴] مطلبی، محمد بن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ج۱، ص۹۵، محمد حمیدالله، معهد الدراسات و الابحاث للتعریف.    
[۷۵] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۸۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
[۷۶] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.    
ولی این دیدگاه ضعیف دانسته شده است.
[۷۷] شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد،ج۱، ص۲۱۰، بیروت، ۱۴۱۴ق.    
افزون بر این در پاره‌ای روایات به طور صریح از حج‌گزاری هود و صالح یاد شده
[۷۸] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۹۵، بیروت، دارالصادر، بی تا.    
[۷۹] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه فی التاریخ، ج۱، ص۱۳۸، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.    
[۸۰] هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۲۰، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    
؛ حتی گفته شده که آنان در مکه از دنیا رفتند و در جوار خانه خدا دفن شدند.
[۸۱] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
بنابر این همه پیامبران (علیهم‌السّلام) حج گزارده‌اند. برخی روایات نیز این دیدگاه را تایید می‌کند
[۸۲] صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۲۷، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
[۸۳] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
؛ چنان‌که امام علی (علیه‌السّلام) در سخنی کعبه را جایگاه خیل انبیاء، از آدم تا خاتم، و وسیله آزمایش پیشینیان، از آدم تا به آخر، دانسته است
[۸۴] امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ص۱۹۷، خطبه ۱۹۲، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.    
و در سخنی دیگر، از فراخوانی آدم و فرزندانش به سوی کعبه یاد می‌کند.
[۸۵] امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ص۱۹۷، خطبه ۱۹۲، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.    


۳ - زمان حج پیامبران


بر اساس روایتی از حضرت رضا (علیه‌السّلام)، زمان حج‌گزاری همه پیامبران، از جمله آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی (علیهم‌السّلام) و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دهه ذی‌الحجه بوده و تا قیامت این‌گونه ادامه خواهد داشت.
[۸۶] صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۲۷، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
[۸۷] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
درباره شیوه حج‌گزاری پیامبران، حداقل تا ابراهیم (علیه‌السّلام) اطلاع چندانی در دست نیست؛ به همین دلیل مبهم و مجمل است. ولی از زمان ابراهیم (علیه‌السّلام) تا ظهور اسلام، حج با همین شکل و گونه کنونی آن انجام می‌شده است.
[۸۸] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸-۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    


۴ - فهرست منابع


(۱) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
(۲) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تصحیح محمدباقر بهبودی و سیدابراهیم میانجی و موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۳) ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه فی التاریخ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
(۴) طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۵) طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
(۶) ابن‌ادریس رازی، عبد الرحمن بن محمّد، تفسیر ابن‌ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، تحقیق محمد الطبیب، بیروت، دارالفکر.
(۷) عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
(۸) قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
(۹) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۰) طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۱۱) عمید زنجانی، عباسعلی، در راه برپایی حج ابراهیمی، تهران، انتشارات مشعر.
(۱۲) شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
(۱۴) مطلبی، محمد بن اسحاق، سیره ابن اسحاق، محمد حمیدالله، معهد الدراسات و الابحاث للتعریف.
(۱۵) ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.
(۱۶) صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۱۷) بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۸) صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۱۹) امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
(۲۰) متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
(۲۱) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۲) صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
(۲۴) هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.
(۲۵) نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۲۶) نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
(۲۷) شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دارالصادر، بی تا.
(۲۸) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۲۹) صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۳۰) امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
(۳۱) فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
(۳۲) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۵ - پانویس

 
۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۲۸، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۴. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۵. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۶۰، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
۶. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۶، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۳۹۹، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۶، ص۵۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۹. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۳.    
۱۰. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۳۴، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.    
۱۱. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۵۸، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.    
۱۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۵۹۵، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۳. ↑ بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۱۸، به کوشش اسماعیل معزی ملایری.    
۱۴. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۲۹، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۱۵. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۴-۳۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۱۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۷. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۳۳۲، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۱۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۹۰-۱۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۹. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۰۰، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۲۰. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۲. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۵، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۲۶۱، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۲۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۵. ↑ بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۵، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۲۶۱، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۲۷. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۱، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۲۸. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸-۶۹، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۲۹. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲-۷۴، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۳۰. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۳۰، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.    
۳۱. ↑ شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد،ج۱، ص۲۱۰، بیروت، ۱۴۱۴ق.    
۳۲. ↑ نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۹، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
۳۳. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۳۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۵. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۱۴۹، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
۳۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۰، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۳۷. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
۳۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۶۳، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
۳۹. ↑ هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۸۸، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    
۴۰. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
۴۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۷ -۱۲۸.    
۴۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۸.    
۴۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۴. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۴۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
۴۵. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
۴۶. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۲۹، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.    
۴۷. ↑ ابن‌ادریس رازی، عبد الرحمن بن محمّد، تفسیر ابن‌ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، ج۸، ص۴۷، تحقیق محمد الطبیب، بیروت، دارالفکر.    
۴۸. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۶-۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۴۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵۰. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۵۱. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۵۲. ↑ عمید زنجانی، عباسعلی، در راه برپایی حج ابراهیمی، ص۲۰۰، تهران، انتشارات مشعر.
۵۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۳-۲۱۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۵۴. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۶، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.    
۵۵. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۴-۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۵۶. ↑ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۴۵۲، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۵۷. ↑ هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    
۵۸. ↑ متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۲، ص۲۲۸، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    
۵۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۶۰. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۸، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۶۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۴۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۶۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۰۴، بیروت، دارالفکر.    
۶۳. ↑ امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۱، ص۲۶۶، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.    
۶۴. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۴۰، بیروت، دارالصادر، بی تا.
۶۵. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۹، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۶۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۶۷. ↑ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، ج۱۲، ص۱۶۲-۱۶۳، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، ۱۴۰۶ق.    
۶۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۱۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۶۹. ↑ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، ج۱۲، ص۱۶۲-۱۶۳، تحقیق ضیاءالدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، ۱۴۰۶ق.    
۷۰. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۴-۲۳۵، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۷۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ص۳۹۰-۳۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
۷۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۴، ص۳۸۷، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۷۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۸۵، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۷۴. ↑ مطلبی، محمد بن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ج۱، ص۹۵، محمد حمیدالله، معهد الدراسات و الابحاث للتعریف.    
۷۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۸۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
۷۶. ↑ ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.    
۷۷. ↑ شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد،ج۱، ص۲۱۰، بیروت، ۱۴۱۴ق.    
۷۸. ↑ شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۹۵، بیروت، دارالصادر، بی تا.    
۷۹. ↑ ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه فی التاریخ، ج۱، ص۱۳۸، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.    
۸۰. ↑ هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۳، ص۲۲۰، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.    
۸۱. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۸۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۲۷، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
۸۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۸۴. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ص۱۹۷، خطبه ۱۹۲، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.    
۸۵. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ص۱۹۷، خطبه ۱۹۲، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.    
۸۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۲۷، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
۸۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۸۸. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸-۷۲، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    


۶ - منبع


دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج انبیاء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۹.    


رده‌های این صفحه : تاریخ انبیاء | تاریخ حج | رویدادهای ماه ذیحجه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.