جبرا ابراهیم جبراجَبْرا ابراهیم جَبْرا، داستان نویس، شاعر، نقاش و ناقدِ معاصر عرب است. ۱ - تولداودر ۱۲۹۹ ش /۱۹۲۰ در بیت لَحم فلسطین در خانوادة فقیری به دنیا آمد. [۱]
سعود عبدالعزیز بابطین، معجم البابطین للشعراءالعرب المعاصرین، ج۱، ص۶۲۹.
[۲]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۶.
۲ - تحصیلدر کودکی به مدرسة سُریان ارتدوکس و در نُه سالگی به مدرسة الوَطنیه بیت لحم رفت. نخستین نمایشنامة خود را در ده سالگی و اولین داستانِ کوتاهش را در چهارده سالگی نوشت. در ۱۳۱۱ ش /۱۹۳۲ با خانوادة خود به بیت المقدّس مهاجرت کرد و در مدرسة الرَشیدیه از محضر استادان بزرگی همچون ابراهیم طوقان (متوفی ۱۳۲۰ ش /۱۹۴۱) بهره برد. از ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ ش/ ۱۹۳۵ـ ۱۹۳۸ به عنوان یکی از شاگردان ممتاز در دانشکدة العربیة قدس، در کلاس بزرگانی مانند سامح الخالدی (متوفی ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۱) شرکت کرد. [۳]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۶ـ۴۱۷.
[۴]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۳ـ۶۴.
در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ ادارة المعارف الفلسطینیه او را برای استفاده از بورس تحصیلی به انگلستان فرستاد و او مدتی در دانشگاه اکستر در مرکزاستان دونشر تحصیل کرد، سپس برای ادامة تحصیل در ادبیات انگلیسی به دانشگاه کیمبریج رفت و در آن‌جا نزد استادانی از جمله فرانک ریموند لیویس (متوفی ۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸)، ناقد معروف انگلیسی، تحصیل کرد و در ۱۳۲۲ ش/ ۱۹۴۳ با درجة ممتاز فارغ التحصیل شد [۵]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج ۱، ص ۴۱۷ـ ۴۱۸.
[۶]
میربصری، اعلام الادب فی العراق، ج۳، ص۲۲۱.
در حین تحصیل درانگلستان به‌طور جدّی به شعر پرداخت وپس از بازگشت به بیت المقدّس، استاد ادبیات انگلیسی دانشکدة الرشیدیه شد. در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ بر اثر فشار و سخت گیری صهیونیستها، به بیت لحم مهاجرت کرد و در پاییز همان سال به عنوان استاد مدعو به دانشکدة الاداب و العلوم بغداد رفت.۳ - تابعیت عراقدر اوایل دهة ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۰ تبعة عراق و مسلمان شد. [۷]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵.
[۸]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة.
[۹]
میربصری، اعلام الادب فی العراق، ج۳، ص۲۲۱.
[۱۰]
، سعود عبدالعزیز بابطین، ج۱، ص۶۲۹، معجم البابطین للشعراءالعرب المعاصرین.
در عراق با بدر شاکر سَیّاب، یکی از بنیانگذاران شعر نو عرب، آشنا شد و این آشنایی به دوستی عمیق آنان انجامید. جبرا تأثیر زیادی بر سیّاب گذاشت و سیّاب همیشه او را استاد و برادر خود می‌خواند. [۱۱]
احسان عباس، اتجاهات الشعرالعربی المعاصر، ج۱، ص۱۳۰.
[۱۲]
، بدر شاکر سیّاب، رسائل السیاب، (گردآوری) ماجد سامرائی،ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶،۲۳۲.
جبرا در ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲ ازدواج کرد و در همان سال برای تحصیل در نقد ادبی به دانشگاه هاروارد رفت. او نزد بزرگانی چون آی. آ. ریچاردز و آرچیبالد مک لیش (شاعر امریکایی)، دانش آموخت. پس از بازگشت به بغداد، در ادارة روابط عمومی شرکت نفت عراق، رئیس بخش نشر و ترجمه شد. در ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸ به انگلستان دعوت شد تا در دانشگاههای بزرگی چون کیمبریج و آکسفورد درباره تأثیر غرب بر ادبیات معاصر عرب سخنرانی کند. در ۱۳۳۶ ش/ ۱۹۷۵ نیز به مدت یک سال به عنوان استاد مدعو در دانشگاه برکلی، ادبیات معاصر عرب تدریس کرد [۱۳]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۸.
[۱۴]
Jabra Ibrahim Jabra, "Modern Arabic literature and the West", Journal of Arabic literature , II ۱۹۷۱، ص ۷۶
[۱۵]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۴ـ ۶۶.
[۱۶]
ماهر شفیق فرید، «أثر ت س الیوت فی الادب العربی الحدیث»، ج۱، ص۱۸۶، مجلة الفصول، ج ۱، ش ۴ (رمضان ۱۴۰۱/ ژوئیة ۱۹۸۱).
وی در ۱۳۷۳ ش/ ۱۹۹۴ در عراق درگذشت. [۱۷]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۶.
۴ - فعالیتهای فرهنگی جبراجبرا فعالیتهای فرهنگی بسیاری داشت؛ عضو گروه هنرهای معاصر بغداد و گروه هنرمندان عراق، نایب رئیس اتحادیة نویسندگان فلسطینی در عراق و عضو اتحادیة ادیبان عراق بود. همچنین در همایشهای بسیاری در قاهره و امریکا شرکت، و جوایز بسیاری دریافت کرد مانند جایزة دانشگاه کلمبیا (۱۳۷۰ ش /۱۹۹۱)، جایزة سلطان العویس در زمینة نقد ادبی (۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰)، جایزة فرهنگی اروپا (۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳)، جایزة ریاست جمهوری عراق در داستان نویسی (۱۳۷۰ ش/ ۱۹۸۹)، مدال قدس برای آثار ادبی (۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰) و مدال درجه یک لیاقت از تونس (۱۳۷۰ ش /۱۹۹۱. [۱۸]
حمید مطبعی، موسوعة اعلام العراق فی القرن العشرین، ج۱، ص۴۱.
[۱۹]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۶.
[۲۰]
سعود عبدالعزیز بابطین، معجم البابطین للشعراءالعرب المعاصرین، ج۱، ص۶۲۹.
[۲۱]
سلمی خضراء جیوسی، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر، ج۱، ص۱۶۲، بیروت ۱۹۹۷.
۴.۱ - ویژگی های فرهنگی جبراجبرا از آگاه ترین نویسندگان و شاعران جدید عرب و نیز نقاشی فرهیخته بود (بَدَوی، ۱۹۹۲، ص ۱۴۰) و از برجسته ترین گویندگان شعر منثور در دورة بعد از جنگ جهانی دوم در فلسطین و عراق به شمار می‌آمد [۲۲]
بدوی، ۱۹۷۵، ص ۲۲۷
[۲۳]
خالدعلی مصطفی، الشعرالفلسطینی الحدیث، ج۱، ص۱۵۰.
جبرا به همراه بدر شاکر سیّاب و چند شاعر دیگر به «الشعراء التموزیون» معروف اند. تموز، اسطورة احیا و تجدید حیات است و نزد شاعران معاصر عرب، نماد بازگشت به گذشتة شکوهمند پیش از دورة واپس گرایی است [۲۴]
جورج عطیه، «الادب العربی المعاصر: نقدالمصادر و المراجع، ج۱، ص۳۷.
[۲۵]
بدوی، ۱۹۷۵، ص ۲۶۰.
[۲۶]
سلمی خضراء جیوسی، الاتجاهات و الحرکات فی الشعرالعربی الحدیث، ج۱، ص۸۰۵ ـ۸۰۶، ترجمة عبدالواحد لؤلؤة، بیروت ۲۰۰۱.
[۲۷]
غالی شکری، ادب مقاومت، ج۱، ص۵۵۹، گردانیدة محمدحسین روحانی.
جبرا برای تفسیر تموز بسیار کوشش کرده و در شعر خود این اسطوره را به شکلهای مختلف به کار گرفته است. او توانسته است به شکلی هنرمندانه، اسطوره و مسائل تاریخی و فرهنگی را در شعر به کار ببرد، چنانکه خوانندة شعر وی احساس نمی‌کند که این مفاهیم تصنعی و ساختگی است. [۲۸]
خالدعلی مصطفی، الشعرالفلسطینی الحدیث، ج۱، ص۱۵۵.
[۲۹]
سلمی خضراء جیوسی، الاتجاهات و الحرکات فی الشعرالعربی الحدیث، ج۱، ص۸۰۵ ـ۸۰۶، ترجمة عبدالواحد لؤلؤة، بیروت ۲۰۰۱.
عنایت جبرا به مسئلة فلسطین، هم در شعر هم در آثاردیگر او، به وضوح نمایان است. به عقیدة وی، در شعر باید کلیة ابعاد گسترده، علل بنیادی و تأثیرات عاطفی و روانی و به‌طور کلی فضایی را که نتیجة این فاجعه بوده، در مدنظر داشت. [۳۰]
خالد سلیمان، فلسطین و شعر معاصر عرب، ج۱، ص۱۹۶.
او در دیوان تموز فی المدینة، [۳۱]
جبرا ابراهیم جبرا، تموزفی المدینة، ج۱، ص۶۴ـ ۷۲، بیروت ۱۹۵۹.
در قطعات «قبیَّه»، «خَرزَة البئر» و «فی بَوادِی النَفی» به شکلی هنرمندانه به اشغال فلسطین، تبعید اجباری ساکنان آن و کشتار دِیریاسین پرداخته است. همچنین در شعرش به مظاهر منفی تمدن جدید و رشد سرمایه داری با بدبینی نگریسته و به گسترش آن‌ها اعتراض کرده است. [۳۲]
خالدعلی مصطفی، الشعرالفلسطینی الحدیث، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۵.
جبرا در دیوان یاد شده اش، بسیار تحت تأثیر و نفوذ تی. اس. اِلیوت و شعر معروف او سرزمین ویران است، اما در دیوان المدار المعْلق رفته رفته از این تأثیر آشکار کاسته می‌شود. [۳۳]
خالدعلی مصطفی، الشعرالفلسطینی الحدیث، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۳.
بعد از درگذشت جبرا، در ۱۳۷۵ ش/ ۱۹۹۶ آخرین مجموعه شعر وی با نام متوالیات شعریة منتشر شد. [۳۴]
سلمی خضراء جیوسی، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۹۹۷.
۴.۲ - داستان نویسیدر داستان نویسی معاصر عرب، جبرا جزو نسل دوم نویسندگانی است که توانسته‌اند با بحث درباره شکل و مضمون و با در نظر گرفتن دو بعد زیباشناختی و محتوایی، داستان بلند عربی را به سطحی برسانند که در جهان جایگاهی مقبول پیدا کند. [۳۵]
محمود شریح «الروایة العربیة المعاصرة: ۱۹۴۵ـ ۱۹۸۵، ج۱، ص۸۰ ـ۸۲.
آثار داستانی وی عبارت‌اند از: صُراخ فی لیل طویل که آن را در ۱۳۳۵ ش/ ۱۹۴۶ در بیت المقدّس نوشته و در ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵ در بغداد منتشر کرده است؛ عِرْق و قصص أُخری (۱۳۳۵ ش /۱۹۵۶)؛ [۳۶]
موسوعة اعلام فلسطین.
السفینه (۱۳۴۹ ش /۱۹۷۰)؛ البحث عن ولید مسعود (۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸)؛ عالم بِلاخَرائِط (۱۳۶۱ ش /۱۹۸۲) و الغرف الاخری ' (۱۳۶۴ ش /۱۹۸۶؛ [۳۷]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
[۳۸]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۸ـ۶۹.
[۳۹]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشرو العشرین، ج۱، ص۲۳۵.
[۴۰]
بدوی، ۱۹۹۲، ص ۱۴۰ .
در اولین داستان او، صراخ فی لیل طویل، کاملاً مشخص است که جبرا کوشش خود را بر بیان گرفتاریها و مسائل روشنفکران عرب و تلاش نافرجام آنان برای تغییر وضع موجود متمرکز کرده است [۴۱]
بدوی، ۱۹۹۲، ص ۱۴۲ـ۱۴۳
۴.۲.۱ - ویژگیهای داستان نویسی چبراقهرمانان داستانهای وی از نخبگان جامعة عرب هستند، نظیر روشنفکران، روزنامه نگاران، استادان دانشگاه و تحصیل کردگان غرب گرا. استفادة بسیار از شگرد بازگشت به گذشته، تعدد راویان، استفاده از تک گوییهای درونی برای روانکاوی شخصیتها، به کارگیری شیوة جریان سَیال ذهن و کاربرد نثری منسجم و هماهنگ با مضمون، از ویژگیهای د استان نویسی جبراست [۴۲]
بدوی، ۱۹۹۲، ص ۱۴۰ـ۱۴۶
[۴۳]
، محمود شریح «الروایة العربیة المعاصرة: ۱۹۴۵ـ ۱۹۸۵، ج۱، ص۸۴، ۹۳ـ۹۴.
[۴۴]
حلیم برکات، «تحولات اجتماعی در رمان نویسی اعراب»، ج۱، ص۵۵ ـ۵۷.
[۴۵]
خالد سلیمان، فلسطین و شعر معاصر عرب، ج۱، ص۲۱۰ـ ۲۱۱.
اوج هنر داستان نویسی جبرا را در رمان البحث عن ولید مسعود می‌توان دید که به لحاظ فنی در هنر داستان نویسی فلسطین، نقطة عطف به شمار می‌آید و پس از انتشار آن، منتقدان بسیاری در کشورهای عربی به نقد و تحلیل آن پرداختند. [۴۶]
محمود شریح «الروایة العربیة المعاصرة: ۱۹۴۵ـ ۱۹۸۵، ج۱، ص۹۴.
[۴۷]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، ج۳، ص۵۷۷.
داستان عالم بِلاخَرائط از این جهت که محصول مشترک جبرا و عبدالرحمان مُنْیف است، در ادبیات داستانی معاصر عرب پدیده ای شگفت انگیز محسوب می‌شود [۴۸]
بدوی، ۱۹۹۲، ص ۱۴۰ .
رمانهای السفینة و البحث عن ولید مسعود را راجر آلن و عدنان حیدر به زبان انگلیسی ترجمه کرده اند. [۴۹]
سلمی خضراء جیوسی، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر، ج۱، ص۱۶۱، بیروت ۱۹۹۷.
۴.۳ - ترجمه های جبرااز دیگر عرصه های کار جبرا، ترجمه های اوست. مهم ترین ترجمة وی به لحاظ تاریخی و تأثیرگذاری، ترجمة بخش اسطورة آدونیس یا تموز از کتاب شاخة زرین جیمز فریزر در ۱۳۳۶ ش /۱۹۵۷ است که تأثیر بسیار زیادی بر سیّاب و دیگر شاعران جوان عرب گذاشت، به شکلی که تأثیر سرزمین ویران الیوت را بسیار کم رنگ کرد. [۵۰]
احسان عباس، اتجاهات الشعرالعربی المعاصر، ج۱، ص۱۳۰.
[۵۱]
محمدرضا شفیعی کدکنی، شعر معاصر عرب، ج۱، ص۱۷۱.
[۵۲]
ادونیس، ترانه های مهیار دمشقی، ج۱، ص۱۹.
[۵۳]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۲۰.
[۵۴]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۷۰.
ناقدان عرب، ترجمه های وی را از آثار شکسپیر دقیق ترین، زیباترین و بلیغ ترین ترجمه از این آثار می‌دانند. [۵۵]
بدر شاکر سیّاب، رسائل السیاب، ج۱، ص۱۷۵، (گردآوری) ماجد سامرائی.
[۵۶]
محمد عمر حماده، موسوعة اعلام فلسطین، ج۲، ص۶۳.
۴.۴ - جایگاه جبرا در نقد ادبیدر نقد ادبی، جبرا یکی از بنیانگذاران معادل گذاری در برابر اصطلاحات ادبی انگلیسی است و در چند مقاله به توضیح اصطلاحات جدید نقد ادبی پرداخته است. بسیاری از مقالات مهم وی در زمینة ادبیات تطبیقی است و شناخت عمیق وی را از ادبیات کهن و معاصر عرب و غرب نشان می‌دهد. [۵۷]
، ماجدة حمود، ج۱، ص۷۵ـ۷۶،۸۲، نقاد فلسطینیون فی الشتات.
۴.۴.۱ - آثار جبرا در نقد ادبیاز عمده ترین آثار وی در زمینة نقد ادبی، الحریة والطوفان (۱۳۳۹ ش /۱۹۶۰)، النار و الجوهر (۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵) و ینابیع الرؤیا (۱۳۵۸ ش /۱۹۷۹) است. [۵۸]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۹.
[۵۹]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۷ ـ ۶۸.
وی در کتاب البئر الاولی ' (چاپ اول ۱۳۶۵ ش /۱۹۸۶) خاطرات زندگی خود را تا سیزده سالگی شرح داده و در شارع الامیرات (۱۳۷۳ ش /۱۹۹۴) به ادامة شرح زندگی خود پرداخته است [۶۰]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۹.
[۶۱]
جبرا ابراهیم جبرا، البئرالاولی: فصول من سیرة ذاتیة، بیروت ۲۰۰۱.
[۶۲]
جبرا ابراهیم جبرا، شارع الامیرات، بیروت ۱۹۹۹
۴.۵ - فیلمنامه نویسیجبرا دو فیلمنامه به نامهای الملک الشمس (۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶) و ایام العقاب (۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸) نوشته که فیلم بخت النصر (بنوخذ نصّر) بر اساس فیلمنامة الملک الشمس ساخته شده است. [۶۳]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
[۶۴]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۹.
از جبرا حدود شصت اثر در زمینة نقد، ترجمه، شعر و داستان موجود است. [۶۵]
ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات، ج۱، ص۶۷ـ۷۱.
[۶۶]
اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، ج۱، ص۴۱۸ـ۴۲۰.
[۶۷]
محمد عمر حماده، موسوعة اعلام فلسطین، ج۲، ص۶۵.
[۶۸]
محمدخیر رمضان یوسف، تکملة معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
[۶۹]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشرو العشرین، ج۱، ص۲۳۴ـ ۲۳۵.
منابع : (۱) ادونیس، ترانه های مهیار دمشقی. (۲) اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة. (۳) سعود عبدالعزیز بابطین، معجم البابطین للشعراءالعرب المعاصرین. (۴) حلیم برکات، «تحولات اجتماعی در رمان نویسی اعراب». (۵) جبرا ابراهیم جبرا، البئرالاولی: فصول من سیرة ذاتیة، بیروت ۲۰۰۱. (۶) جبرا ابراهیم جبرا، تموزفی المدینة، بیروت ۱۹۵۹. (۷) جبرا ابراهیم جبرا، شارع الامیرات، بیروت ۱۹۹۹. (۸) سلمی خضراء جیوسی، الاتجاهات و الحرکات فی الشعرالعربی الحدیث، ترجمة عبدالواحد لؤلؤة، بیروت ۲۰۰۱. (۹) سلمی خضراء جیوسی، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر، بیروت ۱۹۹۷. (۱۰) محمد عمر حماده، موسوعة اعلام فلسطین. (۱۱) ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات. (۱۲) خالدعلی مصطفی، الشعرالفلسطینی الحدیث. (۱۳) محمدخیر رمضان یوسف، تکملة معجم المؤلفین. (۱۴) خالد سلیمان، فلسطین و شعر معاصر عرب. (۱۵) بدر شاکر سیّاب، رسائل السیاب، (گردآوری) ماجد سامرائی. (۱۶) محمود شریح «الروایة العربیة المعاصرة: ۱۹۴۵ـ ۱۹۸۵. (۱۷) محمدرضا شفیعی کدکنی، شعر معاصر عرب. (۱۸) غالی شکری، ادب مقاومت، گردانیدة محمدحسین روحانی. (۱۹) احسان عباس، اتجاهات الشعرالعربی المعاصر. (۲۰) جورج عطیه، «الادب العربی المعاصر: نقدالمصادر و المراجع. (۲۱) کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشرو العشرین. (۲۲) ماهر شفیق فرید، «أثر ت س الیوت فی الادب العربی الحدیث»، مجلة الفصول، ج ۱، ش ۴ (رمضان ۱۴۰۱/ ژوئیة ۱۹۸۱). (۲۳) حمید مطبعی، موسوعة اعلام العراق فی القرن العشرین. (۲۴) الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة. (۲۵) میربصری، اعلام الادب فی العراق. (۲۶) M M Badawi, A critical introduction to modern Arabic poetry , Cambridge ۱۹۷۵. (۲۷) idem, " Two novelists from Iraq: Jabra ¦and Munif ", Journal of Arabic literature , XXIII, pt۲ (July ۱۹۹۲). (۲۸) Jabra Ibrahim Jabra, "Modern Arabic literature and the West", Journal of Arabic literature , II (۱۹۷۱). (۲۹) Yasir Suleiman, " (Review of (Hunters in a narrow street) by Jabra I Jabra) ", Journal of Arabic literature , XXIV, pt۲ (July ۱۹۹۳). ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جَبْرا ابراهیم جَبْرا»، شماره۴۴۶۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|