زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

ثاج




ثاج، آبادی قدیمی در مشرق عربستان سعودی قرار دارد.


۱ - معرفی اجمالی


این آبادی در شمال منطقة شرقیه، در َ۵۳ ۲۵ عرض شمالی و َ۴۴ ۴۸ طول شرقی، و در دشت قرار دارد. فاصلة مستقیم آن با جُبَیْل در مشرق حدود نود کیلومتر است و راه ارتباطی ثاج ـ جبیل از آبادیهای صِرار (در شمال غربی ثاج) و نُعَیریه (در شمال ثاج) می گذرد. آبادی قدیمی حِنّاة در حدود ده کیلومتری مشرق آن است.
پیرامون ثاج را شوره زار فراگرفته است.
[۱] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
میانگین دمای سالانه آن‌جا حدودْ۲۵ و میانگین بارش سالانه آن بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیمتر است.
[۲] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۱.۱ - آثار باستانی


ثاج به سبب ویرانه های آثار باستانی اش شهرت یافته است. بررسیها نشان می‌دهد که میان سدة ششم پیش از میلاد تا سدة ششم میلادی، ثاج یکی از شهرهای مهم مشرق عربستان بوده است.
[۳] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۵۶، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
دور تا دور این شهر دیواری مستحکم از سنگ به طول نهصد متر و عرض شش متر با چند برج مربع شکل و دروازه قرار داشته است. در محوطة داخلی این دیوار ، خانه های مردم که بیش‌تر از سنگهای آهکی و گل ساخته شده بود، بازار که احتمالاً در مرکز شهر واقع بود، و چندین چاه از جمله رَکیّة لقمان (چاه لقمان)، و در خارج از آن قبرستانهای پراکنده قرار داشت.
[۴] ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵] معمربن مثنی ابوعبیده، ج۱، ص۱۲۱، پانویس ۱۷، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، بیروت ۱۹۹۸.
[۶] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
همچنین در بیرون باروی ثاج، چاههای معروفی مانند نَقِیره و بَطْن غَرّ (امروزه به نام عَوینه کِنْهَل) و درختهای خرمای فراوان بود.
[۷] یاقوت حموی، ذیل «النقیرة».
[۸] محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل مادّه، چاپ مصطفی حجازی، کویت ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
[۹] عبدالرحمان عبدالکریم نجم، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، بغداد ۱۹۷۳.
خرمای ثاج شهرت داشت.
[۱۰] ابن منظور، لسان العرب، ذیل «ثوج».


۱.۲ - دوره اسلامی


در دورة اسلامی اهمیت این شهر همچنان حفظ شد. به نوشته ابراهیم بن اسحاق حربی
[۱۱] ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
ثاج شهری تابع بحرین و دارای منبر بود اما بکری
[۱۲] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۳۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
آن را قریه ای در یمامه و یاقوت حموی
[۱۳] یاقوت حموی، ذیل مادّه.
آن را قریه و چشمه ای در بحرین ذکر کرده است. خراج ثاج نیز به یمامه ارسال می‌شد.
[۱۴] معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.


۱.۳ - اهمیت


ثاج به سبب آن‌که در مسیر راه عمدة شبه جزیره عربستان بود نیز اهمیت داشت. این راه جنوب عربستان را به جنوب عراق پیوند می‌داد و ثاج در چهارده منزلی جنوب بصره واقع بود.
[۱۵] ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
در سده های اولیة اسلامی، ابن حائک
[۱۶] ابن حائک ، ص۲۷۹.
و ابن خرداذبه
[۱۷] ابن خرداذبه، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۳.
از این راه یاد کرده اند. در قرن هفتم، ابن مجاور
[۱۸] ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، ج۱، ص۲۱۴، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
آن را طریق الرَضْراض (راه پوشیده از سنگ) میان نَجْران و بصره خوانده است.
[۱۹] د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه.
این شهر محل سکونت طوایفی چون بنی فَزَع از قبیلة خَثْعَم ،
[۲۰] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۳۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
بنو سعدبن زید مناة بن تمیم
[۲۱] ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
از قبیلة تمیم و نیز طوایف بنی قیس بن ثعلبه و عَنَزَة بن اسد بود. دو طایفة اخیر که در ثاج مسجد جداگانه ای داشتند، مناسباتشان خصمانه بود.
[۲۲] معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.
اطلاع ما از ثاج در سده های بعد اندک است. در ۱۲۱۳ که قوای سعودی
[۲۳] با حمله های پیاپی، منطقة شرقیه و حجاز را تصرف کرده بودند، محمدبن عبدالوهاب، بیروت (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
قصد حمله به شهرهای عراق را داشتند، دولت عثمانی سلیمان پاشا ، حاکم عراق، را به مقابله با آنان فرا خواند. سپاه عثمانی به فرماندهی علی پاشا، پس از متوقف ماندن در احساء ، در ثاج با سپاه سعودی به فرماندهی سعودبن عبدالعزیزبن محمدبن سعود ، مواجه شد. آنان پس از چند روز درگیری، سرانجام با یکدیگر مصالحه کردند.
[۲۴] خزعل، ص ۳۸۴ـ۳۸۶.


۱.۴ - باستان شناسی


باستان شناسان متعددی ثاج کنونی و ویرانه های نزدیک آن را کاوش کرده اند. در ۱۳۳۰/۱۹۱۱. شکسپیر ــ که از ۱۳۲۸/۱۹۰۹ نمایندة بریتانیا در کویت شده و مدتی نیز همراه ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان بن فیصل، بنیانگذار سلطنت سعودی در عربستان ، بود ــ با به دست آوردن چهار سنگنوشتة کهن در ویرانه های ثاج، موجب شهرت این آبادی شد. دیکسون و همسرش فایولت در ۱۳۲۱ش /۱۹۴۲، پول لاپ و همراهان او در ۱۳۴۱ش /۱۹۶۲ و هرینگتون در ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲، ویرانه های ثاج را بررسی کردند
[۲۵] احمد عنانی، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی شبه الجزیرة العربیة»، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۳، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۲، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
جوادعلی، ج ۸، ص ۲۰۵؛.
[۲۶] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

در ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸ هیئتی از باستان شناسان دانمارکی، در ثاج حفاری کردند و ده سال بعد، مؤسسة آثار و موزه های عربستان سعودی به اکتشاف در آن‌جا پرداخت.
[۲۷] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
. در ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش نیز قسمتی از وسط شهر قدیم کشف شد که دوره های تکوین ثاج را نشان می‌دهد.
[۲۸] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۵۶، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۲ - فهرست منابع


(۱) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، صنعاء ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن خرداذبه.
(۳) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
(۴) ابن منظور، لسان العرب.
(۵) معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، بیروت ۱۹۹۸.
(۶) اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۷) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) حوادعلی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
(۹) ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۰) محمدبن عبدالوهاب، بیروت (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
(۱۱) احمد عنانی، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی شبه الجزیرة العربیة»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۱۲) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ مصطفی حجازی، کویت ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۱۳) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۴) عبدالرحمان عبدالکریم نجم، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج، بغداد ۱۹۷۳.
(۱۵) یاقوت حموی.
(۱۷) حسین خلف خزعل، حیاة الشیخ .
(۱۸) EI ۲ , sv "Tha ¦dj (by G R Smith).

۳ - پانویس

 
۱. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۵۶، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۴. ↑ ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵. ↑ معمربن مثنی ابوعبیده، ج۱، ص۱۲۱، پانویس ۱۷، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، بیروت ۱۹۹۸.
۶. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۷. ↑ یاقوت حموی، ذیل «النقیرة».
۸. ↑ محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل مادّه، چاپ مصطفی حجازی، کویت ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
۹. ↑ عبدالرحمان عبدالکریم نجم، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، بغداد ۱۹۷۳.
۱۰. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل «ثوج».
۱۱. ↑ ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۲. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۳۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳. ↑ یاقوت حموی، ذیل مادّه.
۱۴. ↑ معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.
۱۵. ↑ ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۶. ↑ ابن حائک ، ص۲۷۹.
۱۷. ↑ ابن خرداذبه، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۳.
۱۸. ↑ ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، ج۱، ص۲۱۴، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۱۹. ↑ د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه.
۲۰. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۳۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۱. ↑ ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۲. ↑ معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۱۹۹۸.
۲۳. ↑ با حمله های پیاپی، منطقة شرقیه و حجاز را تصرف کرده بودند، محمدبن عبدالوهاب، بیروت (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
۲۴. ↑ خزعل، ص ۳۸۴ـ۳۸۶.
۲۵. ↑ احمد عنانی، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی شبه الجزیرة العربیة»، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۳، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۲، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۲۶. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲۷. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۴، ص۳۴۵، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲۸. ↑ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۵۶، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۴ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثاج».    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.