تکیه در ایرانتکیه در ایران کاربرد‌های متفاوتی داشته و طی دگرگونی‌های مختلفی که در طول زمان پیدا کرده به محل برگزاری مراسم سوگواری پیشوایان دین به ویژه سوگواری‌های ماه محرم و اجرای تعزیه تبدیل شده است. فهرست مندرجات۲ - تغییر نحوه اداره و کاربری تکیه ۳ - تکایای اصفهان ۳.۱ - در دوره صفوی ۳.۲ - در زمان قاجار ۴ - تکایای شیراز ۵ - رواج تشیع و تغییر کاربرد تکیه ۶ - تکیه در دوره قاجار ۷ - اوج رونق تکیه ها ۸ - تکایای تهران ۸.۱ - اهمیت برخی از تکایای تهران ۸.۲ - بانیان تکایای تهران ۹ - ویژگی‌های بناهای اختصاصی تکیه ۱۰ - اهمیت تکیه ۱۱ - تکایای شمال تهران ۱۲ - تکایای استان گیلان و مازندران ۱۲.۱ - تزئین این تکایا ۱۲.۲ - ویژگی جالب تکایای مازندران ۱۲.۳ - سقاخانه ۱۲.۴ - مجموع تکایای مازندران ۱۳ - تکایای کرمان ۱۴ - تکایای استان یزد ۱۵ - تکایای موقتی ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - کاربرد تکیه در معانی مختلفتکیه در معانی مختلف، کاربرد گسترده‌ای داشته است. [۱]
د . اسلام، چاپ دوم، ذیل «تکّه»، که در آن به نقل از گراملیش آمده است که فقط درویش‌های خاکساریه نخستین، خانقاه خود را تکیه می‌نامیدند.
عبدالرحیم ضرّابی در تاریخ کاشان [۲]
عبدالرحیم ضرابی، تاریخ کاشان، ج۱، ص۳۳۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
از احداث مراکز بسیاری برای اسکان و پذیرایی از فقیران و صوفیان، توسط امیر بهلول دُنبَلی (متوفی ۷۶۲)، یاد کرده و آن مکانها را تکایا نامیده است. میرحیدر تونی (متوفی ۸۳۰)، پیشوای حیدریه ، شاخه‌ای از سلسله قلندریه ، در شهرها تکیه می‌ساخت و درویشی از مریدان خود را در آن‌جا ساکن می‌کرد . [۳]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۱، ص۴۶۷، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
(برای تکایای صوفیانه تبریز به این منابع رجوع کنید [۴]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۱، ص۵۲۳، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
[۵]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۱، ص۶۷۴، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
[۶]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۱، ص۶۷۷، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
[۷]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۲، ص۶۶۵، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش.
). این گفته نصرآبادی [۸]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، ج۱، ص۴۳۰، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ ش.
که شاه عباس عنوان «باباییِ» تکیه حیدر را در اصفهان به بابا سلطان قمی ، متخلص به لوایی، داده است، این گمان را تقویت می‌کند که میان لقب بابا (عنوان درویشان قلندریه و حیدریه) و تکیه ارتباطی وجود داشته و شاید در ایران به خانقاه‌های حیدری، قلندری و بکتاشی تکیه می‌گفته اند. اشاره صریحی وجود دارد که تکیه، خانقاهِ سلسله خاکساریه است. [۹]
نورالدین چهاردهی، خاکسار و اهل حق، ج۱، ص۱۸۵، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰]
برای کاربرد صوفیانه تکیه در روزگار اخیر رجوع کنید به، محمدحسین مدنی، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۹، «تکیه درویش»، مهر، سال ۱۲، ش ۴ (تیر ۱۳۴۵).
۲ - تغییر نحوه اداره و کاربری تکیهبا تحول بخشی از سلسله‌ها و شکل گیری آیین فتوت ، در نحوه اداره و کاربری و فضای تکیه‌ها تغییراتی رخ داد و چون ورزش کردن نیز به دیگر مراسم معمول در تکیه‌ها افزوده شد، [۱۱]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۳۲۶، تهران ۱۳۶۹ ش.
تکیه‌ها وسیع‌تر گردیدند. در متون متعلق به آیین فتوت داده‌ها و تفاسیر خاص فتیان در باره تکیه بیان شده است. از جمله در فتوت نامه سلطانی فصل کوتاهی در باره تکیه و آداب ورود به آن و شرایط اداره آن آمده است. [۱۲]
حسین بن علی کاشفی، فتوت نامه سلطانی، ج۱، ص۲۲۰ـ ۲۲۵، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۵۰ ش.
به نوشته کاشفی، تکیه علاوه بر محل گرد آمدن صوفیان و فتیان، نوعی مهمانپذیر نیز بوده است که مسافران و البته بیش‌تر اهل طریقت در آن می‌آسودند. وی حتی از واژه تکیه قرائتی صوفیانه دارد و حروف این کلمه را بترتیب نشانه توکل ، کَرَم، یکرنگی و هواداری از درویشان و مسافران می‌داند. [۱۳]
حسین بن علی کاشفی، فتوت نامه سلطانی، ج۱، ص۲۲۱، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۵۰ ش.
۳ - تکایای اصفهان۳.۱ - در دوره صفویدر دوره صفوی، در اصفهان تکیه‌هایی کاملاً صوفیانه برقرار بود. به نوشته شاردن، ایرانیان دیر یا صومعه درویشان را تکیه می‌گفته‌اند، اما گسترش تشیع ، منازعات فرقه‌ای و جنگهای حیدری ـ نعمتی و گاه سیاست‌های منفی شاهانِ صفوی نسبت به صوفیان، موجب ویرانی تکیه‌ها و تبدیل این مراکز به محل رفت و آمد اوباش و رنود شد. [۱۴]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۵]
بهروز خاماچی، ج۱، ص۲۴، اوراق پراکنده از تاریخ تبریز، تبریز ۱۳۷۰ ش، که به مَثَلی اشاره دارد که حاکی از شهرتِ بد تکیه حیدری تبریز است،
۳.۲ - در زمان قاجاردر زمان قاجار، تکیه در اصفهان، مفهومی تا حدی متفاوت یافت و به مزار زاهدان و نام آوران در گورستان تخت پولاد ، اطلاق شد که معمولاً محل تجمع و عبادت بود (برای تکایای اصفهانی به این منابع رجوع کنید. [۱۶]
حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، ج۱، ص۳۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۷]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ ش.
[۱۸]
پانویس، محمدتقی مصطفوی، ج۱، ص۳۹۰، آثار تاریخی طهران، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۹]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۶۵۹، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
[۲۰]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۸۵۵، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
[۲۱]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۸۵۷، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
). جز در گورستان مذکور، در برخی از دیگر محله‌های اصفهان نیز چنین تکایایی وجود داشت، از جمله تکیه والهیه در چهارباغ که آرامگاه محمد کاظم واله اصفهانی شاعر و ادیب (متوفی ۱۲۲۹) است. [۲۲]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۷۵۵ـ۷۵۶، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
۴ - تکایای شیرازدر شیراز تا دوره قاجار، تکایای اهل تصوف همچنان رونق داشت، از جمله تکیه‌های چهل تنان (که آرامگاه بسحق اطعمه نیز در آن است) و هفت تنان. [۲۳]
محمدعلی بن محمداسماعیل پیرزاده نائینی، سفرنامه حاجی پیرزاده، ج۱، ص۷۸، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.
[۲۴]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۳۸۸، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۲۵]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۱۳، تهران ۱۳۶۹ ش.
در سده‌های بعد و در دوره قاجار حتی به آرامگاههای سعدی و حافظ نیز تکیه می‌گفتند. [۲۶]
محمدعلی بن محمداسماعیل پیرزاده نائینی، سفرنامه حاجی پیرزاده، ج۱، ص۷۷، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.
[۲۷]
محمدعلی بن محمداسماعیل پیرزاده نائینی، سفرنامه حاجی پیرزاده، ج۱، ص۷۹، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.
۵ - رواج تشیع و تغییر کاربرد تکیهاز اواخر دوره صفوی و با رواج تشیع، کاربرد تکیه در ایران بتدریج دگرگون شد. اغلب تکیه‌ها با فضای وسیعی که برای اجرای سماع و رقص و چرخش داشتند، برای برگزاری مراسم سوگواری در ماه محرّم ، به کار رفتند. [۲۸]
یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۳، تهران ۱۳۴۹ ش.
این تغییر به ویژه در شهرهای مرکزی ایران، که پیشینه‌ای طولانی در تشیع داشتند، روشن‌تر بود، چنانکه در کاشان تکیه پانخل در ابتدای بازار، محل نگهداری توغ و عَلَم بوده است. [۲۹]
حسن نراقی، تاریخ اجتماعی کاشان، ج۱، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۵ ش.
در قزوین ، پایتخت نخست صفویان ، در دور سلطنت شاه تهماسب اول (۹۳۰ـ۹۸۴)، این کاربرد تکایا رواج بسیار یافت و تکایا کانون فعالیت‌های فرهنگی گسترده‌ای گردیدند، چنانکه گذشته از مراسم عزاداری ، در برخی اوقات، به ویژه در شبهای رمضان ، در تکیه‌ها مناظرات ادبی و جلسات سخنوری و مشاعره نیز برگزار می‌شد. این محفلها در غرفه‌های تکیه تشکیل می‌شد که تزئین آنها را لوطیان محل بر عهده داشتند و ثروتمندان شیرینی و شربت و شمع و چراغ آن را تأمین می‌کردند. [۳۰]
محمدعلی گلریز، مینودر، ج۱، ص۶۲۰، یا، باب الجنة قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
[۳۱]
پرویز ورجاوند، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، ج۱، ص۸۸۹ ـ۸۹۲، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۳۲]
پرویز ورجاوند، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، ج۱، ص۱۱۱۷، تهران ۱۳۷۷ ش.
با این‌همه، توصیف جهانگردان اروپایی از تکایای ایرانی، بیش از هر چیز یادآور نوعی مهمانپذیر و قهوه خانه است. [۳۳]
انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ج۱، ص۱۳۶، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
۶ - تکیه در دوره قاجاردر دوره قاجار با رونق تعزیه ، تکیه در مفهومی که امروز برای ایرانیان آشناترست، یعنی محل برگزاری مراسم تعزیه امام حسین علیه‌السلام، چنان فراگیر شد که دیگر، اقامتگاه‌های صوفیان بندرت به این نام خوانده می‌شد. به نوشته سلطان زاده [۳۴]
حسین سلطان زاده، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران ۱۳۶۲ ش.
در این دوره اگر جایی برای اجرای تعزیه می‌ساختند یا برای نخستین بار برای این منظور در نظر می‌گرفتند آن را تکیه می‌نامیدند. ۷ - اوج رونق تکیه هااوج رونق تکیه‌ها از دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تا انقلاب مشروطیت بود. در این دوره، در گزارش‌هایی در باره تهران ، نام بیش از پنجاه تکیه آمده است. ۸ - تکایای تهراناز جمله تکیه‌های آقا بهرام، اسماعیل بزاز، افشارها، بربریها، پهلوان شریف، پامنار، چالحصار، چهل تن، حاجی وکیل، خداآفرین، خشتیها، خلجها، دباغ خانه، درخونگاه، رضا قلیخان، زرگرها، سادات اخوی، سرپولک، سرتخت، عباس آباد، عربها، عودْلاجان، قاطرچیها، قمیها، کرمانیها، لوطی علیخان، ملک آباد، منوچهرخان، لوردَزخان و هفت تن. [۳۵]
منصوره اتحادیه، اینجا طهران است: مجموعه مقالاتی درباره طهران ۱۳۴۴ـ۱۲۶۹ ه ق، ج۱، ص۱۰۷، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۳۶]
منصوره اتحادیه، اینجا طهران است: مجموعه مقالاتی درباره طهران ۱۳۴۴ـ۱۲۶۹ ه ق، ج۱، ص۱۸۶ـ ۱۸۷، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۳۷]
حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، ج۱، ص۱۵۸، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۸]
یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۴، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۳۹]
منوچهر ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ج۱، ص۴۴۷، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش.
۸.۱ - اهمیت برخی از تکایای تهراندر میان تکیه‌های تهران، برخی اهمیت بیش‌تر یا ویژگی بارزی داشتند، از جمله: تکیه سادات اخوی که در آن برای پاگرفتن و رشد کودک، شمع روشن می‌کردند و هر سال با قد کشیدن کودک، شمع بلندتری روشن می‌کردند، چنانکه باغچه این تکیه هر سال از شمع‌های قدی پر می‌شد [۴۰]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۰۲، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
تکیه عباس آباد یا حاج میرزا آغاسی که محل برگزاری تعزیه‌های دولتی بود [۴۱]
پانویس، مری لئونورا شیل (وولف)، ج۱، ص۶۸، خاطرات لیدی شیل: همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه، ترجمة حسین ابوترابیان، تهران ۱۳۶۸ ش.
تکیه عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه، که مراسم تعزیه در آن اجرا می‌شد و به بانوان اختصاص داشت [۴۲]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۹۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
و سرانجام تکیه دولت. ۸.۲ - بانیان تکایای تهراناز نام تکیه‌ها بر می‌آید که بانیان آنها معمولاً اصناف، گروههای شهرستانیِ ساکنِ پایتخت، ثروتمندان و متنفذان بوده اند. اینان گاه بنایی مخصوصِ تکیه می‌ساختند و گاه محل سکونت خود را، در ماه محرّم به برگزاری مراسم تعزیه اختصاص می‌دادند و آن را وقف تعزیه و روضه خوانی می‌کردند. به همین دلیل بسیاری از منازل مسکونی شاهزادگان و اعیان به نحوی ساخته می‌شد که بتوان با نصب چادر بزرگی روی حیاط و پوشاندن حوضِ وسطِ حیاط، فضایی مناسب برای اجرای تعزیه فراهم کرد. [۴۳]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۹۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۹ - ویژگی‌های بناهای اختصاصی تکیهبناهایی که اختصاصاً برای تکیه ساخته شده بود، اغلب در مسیر گذر اصلی، دو محله را به یکدیگر پیوند می‌داد. [۴۴]
محمود توسلی، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، ج۱، ص۸۱ ـ۸۳، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش.
فضای داخلی بنای تکیه اغلب به سه بخش تقسیم می‌شد: حیاط که موسوم به عباسیه بود و در آن‌جا مراسم مربوط به حضرت عباس علم دار امام حسین علیه‌السلام بر گزار می‌شد، فضای سرپوشیده حسینیه، و اتاق‌های پشتی موسوم به زینبیه. [۴۵]
ایران آذین، «تزیین تکیه‌ها در دهه ماه محرم»، ج۱، ص۶ـ۷، شماره هجدهم، فروردین ۱۳۸۱.
تکیه‌هایی که در گذر اصلی قرار نداشتند، مانند تکیه رضا قلیخان و سرتخت، در سراسر سال خالی و زباله دان اهالی و محل خشک کردن پیاز بقال‌ها و انبار خواربارفروش‌های گذر بودند و تنها در روزهای عزاداری امام حسین علیه‌السلام به کوشش داشها و بابا شملهای محل تعمیر و پاک سازی می‌شدند. [۴۶]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۰۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۰ - اهمیت تکیهاهمیت تکیه در زندگی شهری، به ویژه در میان پیشه وران، به حدی بود که این نهاد افزون بر محل برگزاری مراسم مذهبی، مکانی برای طرح مشکلات صنفی و اقتصادی گردید. [۴۷]
کاظم روحانی، «اصناف و پیشه وران در تاریخ ایران»، ج۱، ص۶۸، کیهان اندیشه، ش ۱۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۶).
بخشی از مخارج اداره آن را نیز اغلب اهالی محل با پرداخت پول نقد یا اهدای لوازم و اسباب پذیرایی تأمین می‌کردند [۴۸]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
و بخشی دیگر، از درآمد موقوفاتی همچون دکان، حجره و تیمچه تأمین می‌شد. [۴۹]
عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۵۰]
جابر عناصری، «تعزیه: هنر وقفی ایران و میراث جاویدانی از قلمرو آیین و ایمان»، ج۱، ص۳۹، میراث جاویدان، سال ۱، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۲).
۱۱ - تکایای شمال تهراندر شمال تهران و شمیرانات نیز تکیه‌هایی با معماری قابل توجه وجود داشت که بسیاری از آنها اکنون نیز برجاست. [۵۱]
منوچهر ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش، جاهای متعدد.
از آن میان تکیه نیاوران یا تکیه پایین حصار بوعلی به سبب تابلوهای نقاشیِ محمد مدبّر و محمد ارژنگی و تخت هشت ضلعی وسط آن، و نیز تکیه امام‌زاده قاسم با دیوارْنگاره قوللر آقاسی شهرت خاصی دارند. ۱۲ - تکایای استان گیلان و مازندراندر دو استان گیلان و مازندران نیز تکیه‌های بسیاری با معماری و مصالح خاص و متناسب با محیط، از دوره قاجار، باقی مانده است. ملگونوف، جهانگرد روس، در ۱۲۷۵/ ۱۸۵۸ به ۳۶ تکیه در شهر رشت و تکایایی که جزء مجموعه‌های بزرگتر بناهای مذهبی اند، اشاره کرده است. [۵۲]
گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۳]
محمدحسین بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، ج۱، ص۳۹، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ ش.
شهرهای رودسر ، [۵۴]
گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، ج۱، ص۱۶۷، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش.
لاهیجان [۵۵]
گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، ج۱، ص۱۶۰، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۵۶]
دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، ذیل «تکیه بقعه پیرعلی»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «تکیه بقعه پیرعلی» (از پرویز ورجاوند).
و لنگرود [۵۷]
گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، ج۱، ص۱۶۴، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش.
نیز تکیه‌های قدیمی و زیبایی دارند. در مازندران علاوه بر شهرها، در روستاها نیز تکیه‌هایی چهارگوش غالباً با سقف سفالی و نقشة کف بنا به شکل مستطیل، وجود دارد، از جمله تکیة مُقْری کلا در بندپی بابل، [۵۸]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
تکیه کله بست پازَوار در بابلسر [۵۹]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۵۹ـ۲۶۰، تهران ۱۳۴۹ ش.
و تکیه فیروزکلا در آمل . [۶۰]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۱۳۵، تهران ۱۳۴۹ ش.
۱۲.۱ - تزئین این تکایابرخی از این تکیه هابا تصاویری از گل و جانوران تزئین شده است، از جمله تکیه قرآن تالار در بابلکنار قائم شهر . [۶۱]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۱۸ـ ۲۱۹، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۶۲]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۳۸۵، تهران ۱۳۴۹ ش.
۱۲.۲ - ویژگی جالب تکایای مازندراناز ویژگی‌های جالب توجه تکیه‌های مازندران، وجود بناهایی به نام سَقّانَفار در کنار برخی از آنان است. سقّانفار (ساقی نفار، سقانپار، سقاتالار) بنای ساده و چهارگوشی است که بر روی پایه‌های چوبی قرار دارد و با پلکان یا نردبانی می‌توان به بخش بالایی رسید (نفار/ نپار به لهجه مازندرانی به این سازه خاص اطلاق می‌شود). بنای سقّانفارها، که گاه مستقل از تکیه‌ها نیز ساخته شده اند، متأثر از معماری سنّتی مازندران و بازتاب زندگی ساده کشاورزی و دامداری است و بر اساس نوشته‌های روی آنها، تاریخ ساختشان به دوره قاجار می‌رسد. این بناها عمدتاً نذر حضرت ابوالفضل عباس، سقّای کربلا، هستند و زیارتگاه عمومی و مکانی برای پهن کردن سفره حضرت ابوالفضل به شمار می‌آیند. از نمونه‌های مهم این بناها می‌توان به سقّانفارِ کیجاتکیه بابل اشاره کرد که دیوارهای آن با نقوش انسانی شامل سربازانی با آلات جنگی و ادوات موسیقی و صحنه‌هایی از زندگی روستایی و همچنین نگاره‌های اساطیری و نقوش گیاهی و خطوط خوش نویسی آراسته شده است [۶۳]
معصومه رحیم زاده، «سقانفار، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۶، نوعی معماری آیینی»، میراث جاویدان، سال ۲، ش ۱ (بهار ۱۳۷۳).
(برای دیگر تکیه‌های شمال به این منابع رجوع کنید. [۶۴]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۳، ص۲۵۲، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۶۵]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۳، ص۳۰۹ـ۳۱۰، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۶۶]
منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۶۷]
محمدصادق کیا، «ماها»، ج۱، ص۵، هنر و مردم، دورة جدید، ش ۴۵ و ۴۶ (تیر و مرداد ۱۳۴۵).
[۶۸]
هوشنگ پورکریم، الاشت: زادگاه اعلیحضرت رضاشاه کبیر، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
[۶۹]
گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، ج۱، ص۷۶، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۷۰]
سیروس طاهباز، یوش: در اوضاع و احوال طبیعی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی زادگاه نیما یوشیج، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۷۱]
دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، ذیل «تکیه‌ها»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «تکیه بقعه پیرعلی» (از پرویز ورجاوند).
). ۱۲.۳ - سقاخانهگاه در کنار تکیه‌ها سقاخانه ساخته می‌شد، مانند سقاخانه مشبک چوبی تکیه یالْو رود نور در مازندران. [۷۲]
تصویر ۱۲۲، منوچهر ستوده، ج۳، ص۲۸۶، از آستارا تا استارباد، تهران ۱۳۴۹ ش.
۱۲.۴ - مجموع تکایای مازندرانبه گفته اسلامی [۷۳]
حسین اسلامی، جغرافیای تاریخی ساری، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶، ساری ۱۳۷۳ ش.
در بافت شهری ساری ، تکیه جزء تفکیک ناپذیر هر محله بود و در واقع هر محله با برپایی تکیه رسمیت می‌یافت. استان مازندران ۱۱۳۵ تکیه از مجموع ۱۸۰۷ تکیه کشور را داراست. [۷۴]
حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، ج۱، ص۷۵، مسجد، سال ۱۰، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).
۱۳ - تکایای کرماناز تکیه‌های مهم یا تاریخی دیگر در ایران می‌توان از دو تکیه پهنه و ناسار در سمنان [۷۵]
محمود توسلی، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، ج۱، ص۸۲، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش.
و تکیه عزاخانه و تکیه وزیر در کرمان نام برد. [۷۶]
احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۷۷]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۲۸، تهران ۱۳۶۹ ش.
یکی از زیباترین و با شکوهترین تکیه‌های ایران، بویژه از حیث نقاشی و تصاویر، تکیه معاون الملک در کرمانشاه است. [۷۸]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۳۹۰، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
۱۴ - تکایای استان یزددر استان یزد ، تکیه‌ها به لحاظ پیوند با دیگر فضاهای شهری و نیز به سبب عناصر بر جا مانده از معماری مذهبی کهن ایران در خور توجه‌اند. [۷۹]
محمود توسلی، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، ج۱، ص۸۱ـ۸۳، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش.
[۸۰]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۳۸۷، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
در این تکیه ها، از جمله تکیه شاه ولیِ تفت وامیر (میر) چخماقِ یزد (قرن نهم به بعد) [۸۱]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۳۳۰، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
بر خلاف تکیه دولت تهران، و مانند تکایای شمال، نقشه کف بنا چهارگوش یا هشت ضلعی است. [۸۲]
محمود توسلی، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، ج۱، ص۸۲، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش.
تکیه امیر چخماق دارای مناره و طاق نمابندی دو طبقه‌ای است که الگو و نمونه‌ای برای ساخت دیگر تکایای شهر محسوب می‌شود. [۸۳]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۸۷، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
پراکندگی و شمار تکیه‌های ایران [۸۴]
فریدون گرایلی، نیشابور: شهر فیروزه، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۱۱، (مشهد) ۱۳۵۷ ش.
[۸۵]
مسیح اللّه جمالی، تاریخ شهرضا، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، اصفهان ۱۳۵۵ ش.
[۸۶]
عبدالحجه بلاغی، کتاب تاریخ نائین، ج۱، ص۷۹، تهران ۱۳۶۹.
[۸۷]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودة کنونی دارالمؤمنین قم، ج۱، ص۳۸۱ـ۳۸۳، قم ۱۳۵۵ ش.
[۸۸]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودة کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۲۶، قم ۱۳۵۵ ش.
[۸۹]
پانویس ۱، حسین مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۹۷، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودة کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ ش.
[۹۰]
پانویس ۳، حسین مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۲۳، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودة کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ ش.
[۹۱]
حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، ج۱، ص۷۵، مسجد، سال ۱۰، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).
به حدی است که نام برخی از روستاها و آبادیها با واژه تکیه همراه شده است. [۹۲]
دهخدا، ذیل واژه.
۱۵ - تکایای موقتیعلاوه بر تکیه‌های ثابت، تعداد بیشماری تکیه موقتی، همه ساله در دهه محرّم در شهرها و روستاهای ایران برپا می‌شود. «تکیه بستن» در کنار خیابان‌ها و محصور کردن محوطه‌هایی گاه بسیار کوچک، آویختن تصاویر و پارچه نوشت‌های حاوی عباراتی از دعاها و زیارتنامه‌ها و احادیث و مراثی (که معروفترین آنها مرثیه محتشم کاشانی است) به این دیوارهای موقتی و فرش کردنِ زمین انجام می‌پذیرد. در این تکیه‌های موقت نیز، بسته به تمایل و قدرت اقتصادی اهالی محل و برپا کنندگان تکیه، وسایلی از قبیل علم و کُتَل و ظروفی برای پذیرایی از افراد قرار دارد. دسته‌های عزاداری و سینه زنی لحظاتی در برابر این تکیه‌ها یا در درون آنها توقف می‌کنند. اهالی محل نیز اغلب نذورات خود را که بیش‌تر غذا و شربت و چای است، میان عزاداران تقسیم می‌کنند. گاه و به ویژه در دهه اخیر اداره این تکیه‌ها بر عهده جوانان و نوجوانان بوده است، گرچه سالخوردگان نیز در اداره و نظافت تکیه و پذیرایی از مهمانان مشارکت دارند. ۱۶ - فهرست منابع(۱) ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، چاپ جعفر سلطان القرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ ش. (۲) منصوره اتحادیه، اینجا طهران است: مجموعه مقالاتی درباره طهران ۱۳۴۴ـ۱۲۶۹ ه ق، تهران ۱۳۷۷ ش. (۳) حسین اسلامی، جغرافیای تاریخی ساری، ساری ۱۳۷۳ ش. (۴) مونت استوارت الفینستون، افغانان: جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۷۶ ش. (۵) اولیا چلبی. (۶) عبدالحجه بلاغی، کتاب تاریخ نائین، تهران ۱۳۶۹. (۷) ایران آذین، «تزیین تکیه‌ها در دهه ماه محرم»، شماره هجدهم، فروردین ۱۳۸۱. (۸) هوشنگ پورکریم، الاشت: زادگاه اعلیحضرت رضاشاه کبیر، تهران: وزارت فرهنگ و هنر. (۹) محمدعلی بن محمداسماعیل پیرزاده نائینی، سفرنامه حاجی پیرزاده، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش. (۱۰) حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۲ ش. (۱۱) محمود توسلی، «حسینیه‌ها تکایاـ مصلی ها»، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش. (۱۲) مسیح اللّه جمالی، تاریخ شهرضا، اصفهان ۱۳۵۵ ش. (۱۳) نوراحمد چشتی، تحقیقات چشتی، لاهور ۲۰۰۱. (۱۴) نورالدین چهاردهی، خاکسار و اهل حق، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۵) بهروز خاماچی، اوراق پراکنده از تاریخ تبریز، تبریز ۱۳۷۰ ش. (۱۶) اسدی خیرالدین، موسوعه حلب، به کوشش محمد کمال، حلب. (۱۷) دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «تکیه بقعه پیرعلی» (از پرویز ورجاوند). (۱۸) رینهارت دزی، تکملة المعاجم العربیه، ترجمه د محمد سلیم النعیمی، بغداد ۱۹۸۰. (۱۹) دهخدا. (۲۰) یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران ۱۳۴۹ ش. (۲۱) معصومه رحیم زاده، «سقانفار، نوعی معماری آیینی»، میراث جاویدان، سال ۲، ش ۱ (بهار ۱۳۷۳). (۲۲) عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر، قاهره ۱۹۹۷. (۲۳) کاظم روحانی، «اصناف و پیشه وران در تاریخ ایران»، کیهان اندیشه، ش ۱۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۶). (۲۴) عبدالقادر ریحاوی، «الابنیة الاثریة فی دمشق: دراسة و تحقیق، ۱: التکیه و المدرسة السلیمانیتان بدمشق»، مجله الحولیات الاثریة السوریه، ج ۷، ش ۱و۲ (۱۹۵۷). (۲۵) منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، تهران ۱۳۴۹ ش. (۲۶) منوچهر ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش. (۲۷) عمرعامر سرحدی، «در دره پاچنار»، در پاکستان (مجموعه مقالات)، کراچی. (۲۸) حسین سلطان زاده، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۹) شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، (بغداد) ۱۹۸۲. (۳۰) مری لئونورا شیل (وولف)، خاطرات لیدی شیل: همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه، ترجمة حسین ابوترابیان، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۱) عبدالرحیم ضرابی، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش. (۳۲) سیروس طاهباز، یوش: در اوضاع و احوال طبیعی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی زادگاه نیما یوشیج، تهران ۱۳۷۵ ش. (۳۳) محمد بن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول ۱۹۸۹. (۳۴) محمد عدنانی، معجم الاغلاط اللغویة المعاصرة، بیروت ۱۹۸۹. (۳۵) جابر عناصری، «تعزیه: هنر وقفی ایران و میراث جاویدانی از قلمرو آیین و ایمان»، میراث جاویدان، سال ۱، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۲). (۳۶) محمدحسین بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳۷) حسین بن علی کاشفی، فتوت نامه سلطانی، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۵۰ ش. (۳۸) حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ ش. (۳۹) انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش. (۴۰) محمدصادق کیا، «ماها»، هنر و مردم، دورة جدید، ش ۴۵ و ۴۶ (تیر و مرداد ۱۳۴۵). (۴۱) محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، تهران ۱۳۶۹ ش. (۴۲) فریدون گرایلی، نیشابور: شهر فیروزه، (مشهد) ۱۳۵۷ ش. (۴۳) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب الجنة قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش. (۴۴) لاله تیک چندبهار، بهارعجم، تهران ۱۳۷۹. (۴۵) علی پاشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیده لمصر القاهره، قاهره ۱۹۸۰. (۴۶) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدودة کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ ش. (۴۷) محمدحسین مدنی، «تکیه درویش»، مهر، سال ۱۲، ش ۴ (تیر ۱۳۴۵). (۴۸) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش. (۴۹) محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج ۱، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش. (۵۰) المعجم الوسیط، ابراهیم امین و دیگران، مصر ۱۴۰۰. (۵۱) صالح لمعی مصطفی، التراث المعماری الاسلامی فی مصر، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. (۵۲) گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر (۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ م)، تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۴ ش. (۵۳) مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ ش. (۵۴) حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، مسجد، سال ۱۰، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰). (۵۵) حسن نراقی، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران ۱۳۶۵ ش. (۵۶) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ ش. (۵۷) پرویز ورجاوند، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران ۱۳۷۷ ش. (۵۸) احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۷۰ ش. (۵۹) محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۶۰) لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش. (۶۱) د اسلام، چاپ دوم. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تکیه»، شماره۳۸۱۲. |