تهذیب‌الاحکام (کتاب)تهذیب الاحکام، از منابع مهم فقهی و یکی از کتابهای چهارگانه حدیث شیعه ، اثرِ محمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی ، دانشمند امامی قرن پنجم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - شروح و تعلیقات ۳ - وضعیت نشر ۴ - غرض از تالیف کتاب ۵ - زمان تالیف کتاب ۶ - اولین تالیف شیخ طوسی ۷ - تعداد ابواب کتاب ۷.۱ - عوامل اختلاف در ابواب کتاب ۸ - ارتباط تهذیب و مقنعه ۹ - روش تالیف کتاب ۹.۱ - برگشت از شیوه اصلی ۱۰ - اهمیت و جایگاه تهذیب ۱۰.۱ - اهمیت فقهی تهذیب ۱۰.۲ - اهمیت حدیثی تهذیب ۱۱ - شیوه نقل و حل تعارض احادیث ۱۲ - مهم‌ترین عوامل ضعف و بی‌اعتباری احادیث از دید شیخ طوسی ۱۳ - روایات ضعیف در تهذیب ۱۴ - اسناد و مآخذ احادیث تهذیب ۱۴.۱ - ترتیب طرق اصلی مشیخه ۱۵ - مهم‌ترین مصدر (مأخذ) تهذیب ۱۶ - سایر مصادر تهذیب ۱۶.۱ - مصادر واسطه تهذیب ۱۷ - انگیزه‌های اقتباس از مصادر ۱۸ - دشواری های شناخت مصادر تهذیب ۱۹ - نام مؤلفان جوامع حدیثی ۲۰ - تهذیب و استبصار ۲۱ - شروح و حواشی تهذیب ۲۲ - نسخه‌های تهذیب ۲۲.۱ - قدیمی‌ترین نسخه تهذیب ۲۳ - فهرست منابع ۲۴ - پانویس ۲۵ - منبع ۱ - معرفی اجمالی کتاباین کتاب یکی از معتبرترین مجموعه های روایی شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهای شیعه می باشد. تهذیب الاحکام شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت عصمت و طهارت - علیهم السلام - روایت شده است. شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح کتاب المقنعه از شیخ مفید، استاد بزرگ خود و به دستور ایشان نگاشته است. کتاب تهذیب الاحکام، شامل تمام روایات فروع و احکام شرعی است و برای فقیه و مجتهد ی که بخواهد اجتهاد نماید، بیشتر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است. این کتاب شامل مباحث فقهی، اصولی، رجالی و بسیاری از مباحث سودمند دیگر است. شیخ در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشاره نکرده و فقط به بیان فروع و احکام شرعی، یعنی از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات، پرداخته است. ترتیب عنوانهای این کتاب، همانند کتاب المقنعه است. ادله ای که شیخ طوسی در این کتاب به آنها استدلال می کند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صریح، محتوا، دلیل و یا معنای قرآن) ، احادیث قطعی (مانند خبر متواتر و اخبار دارای قرائن قطعی دال بر صحت آنها) و اجماع مسلمین و یا اجماع علمای شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد. البته شیخ به روایات مخالف و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب برخلاف آن نیز اشاره کرده است. این کتاب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است. در آخر کتاب مشیخه آمده و آن، سند شیخ طوسی به کتابهایی است که از آنها روایت نقل کرده است. بر مشیخه کتاب تهذیب نیز شرح هایی نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سیدهاشم توبلی به نام تنبیه الأریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب. ۲ - شروح و تعلیقاتشرح سید محمد (صاحب مدارک) ؛ شرح قاضی نورالله شهید به نام تهذیب الاکمال؛ شرح مولا عبدالله شوشتری؛ شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی؛ شرح موسی محمد استرآبادی؛ شرح عبداللطیف جامعی (شاگرد شیخ بهایی) ؛ شرح مولا محمدتقی مجلسی اول؛ شرح مولا محمد طاهر؛ شرح محقق شیروانی (داماد علامه مجلسی) ؛ شرح علامه مجلسی به نام ملاذ الأخیار که در ۱۶ جلد به چاپ رسیده است و شرح سید نعمت الله جزایری (بنام تذهیب الاکمام). بر این کتاب حاشیه های گوناگون نگاشته شده است. ۳ - وضعیت نشراین کتاب در ۱۰ جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ و منتشر شده است و هم به تصحیح و تحقیق استاد علی اکبر غفاری در ۱۰ جلد به چاپ رسیده است. ۴ - غرض از تالیف کتاببه نوشته مؤلف در مقدمه کتاب، [۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
یکی از دوستان وی از وجود احادیث بظاهر متعارض در منابع شیعی با او سخن گفته و یادآور شده که این موضوع موجب انتقاد شدید مخالفان و جدا شدن برخی شیعیان نا‌آگاه از مذهب حق گردیده است، لذا از مؤلف درخواست کرده که شرحی استدلالی بر کتاب مقنعه شیخ مفید بنگارد که در آن علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض هم آورده شود و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با یکدیگر و تأویل آنها یا وجوه ضعف احادیث متعارض بیان گردد.کتاب تهذیب در پاسخ به این درخواست تألیف شد و در واقع، خاستگاهی کلامی دارد. [۲]
احمد عابدی، «شیوه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۳۳ـ ۳۵، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۷۷).
این سخن که تهذیب به توصیه شیخ مفید نگاشته شد، [۳]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۳۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
به نظر درست نمی‌آید.۵ - زمان تالیف کتاباز تعبیر «ایّده الله» در باره شیخ مفید، در مقدمه کتاب و بار‌ها در جلد نخست و دوبار در آغاز جلد دوم، و تبدیل آن به «رَحِمَه الله» پس از آن، معلوم می‌شود که تألیف تهذیب در حیات شیخ مفید آغاز شده و پس از وفات وی ( رمضان ۴۱۳) ادامه و پایان یافته است. [۴]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۸۶، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
۶ - اولین تالیف شیخ طوسیتهذیب الاحکام نخستین تألیف شیخ طوسی بوده و در آن به هیچ‌یک از آثار مؤلف اشاره نشده، ولی او در دیگر آثار خود بار‌ها به این اثر ارجاع داده است، [۵]
محمدبن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، ج۱، ص۲۳۵، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۶]
محمدبن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، ج۱، ص۲۴۳، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷]
محمدبن حسن طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ج۱، ص۱۶۰، چاپ محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد ۱۳۴۷ش.
[۸]
محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۴، ص۱۵، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۹]
محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۴، ص۱۱۰ ، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۱۰]
محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج۱، ص۳۵۶، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
[۱۱]
محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج۷، ص۱۲۳، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
[۱۲]
محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۲۱، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت.
نیز بیش از صدبار در مقدمه و متن استبصار با تعابیری چون تهذیب الاحکام، کتابناالکبیر و الکتاب الکبیر. [۱۳]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۲، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۴]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۰، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۵]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۶]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۳۳، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۷]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۳۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۸]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۵۵، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۱۹]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۷۵، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
به نوشته مؤلف در استبصار، [۲۰]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
تألیف این کتاب پس از پایان تألیف تهذیب و انتشار آن آغاز شده است.همچنین در اوایل کتاب العُدّة فی اصول الفقهِ او ــ که در آغازِ تألیف آن، الذریعه شریف مرتضی (نگاشته شده در ۴۳۰) تألیف نشده بود [۲۱]
علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة،قسمت ۱، ص ۳۵، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ ش.
[۲۲]
علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة،قسمت ۱، ص ۳۷، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ ش.
[۲۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱، ص۲۶، بیروت ۱۹۸۳.
ــ به تهذیب و استبصار اشاره شده و نشان می‌دهد که تألیف این دو اثر پایان یافته بوده است.لذا، به نظر نمی‌رسد که تألیف تهذیب چندان به طول انجامیده باشد. [۲۵]
کاظم مدیرشانه چی، تاریخ حدیث، ج۱، ص۱۴۰، تهران ۱۳۷۷ ش.
۷ - تعداد ابواب کتابشیخ طوسی در ضمن شرح حال خود در فهرست، [۲۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۴۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
نام ۲۳ بابِ اصلی (اصطلاحاً کتاب) از ابواب فقه را برای تهذیب برشمرده و گفته که استبصار و نهایه نیز همین مباحث را دارند، ولی ابواب « شهادات » و « اطعمه و اشربه » تنها در این دو اثر به استقلال مطرح شده است نه در کتاب تهذیب، باب زیارات هم تنها در تهذیب ذکر شده نه در نهایه و استبصار.بنا براین، تهذیب شامل ۲۱ کتاب فقهی است و نامهای مذکور در فهرست، تلفیقی از نامهای ابواب تهذیب و ابواب نهایه و استبصار است. بر طبق شماره گذاری نسخه چاپ نجف تهذیب، این کتاب مشتمل بر ۴۰۹ باب البته ۲۸ باب آن ابواب «زیادات» در سه جلد نخست می‌باشد که تکرار ابواب قبلی است و ۹۸۸/ ۱۳ حدیث است، ولی بنا بر شمارش محدّث نوری ، [۲۷]
حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۶، ص۴۱۵، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۳۹۳ باب و ۵۹۰/۱۳ حدیث دارد.۷.۱ - عوامل اختلاف در ابواب کتاباین اختلاف از عواملی چون اشتباه در شمارش یا مستقل دانستن یا ندانستنِ برخی ابواب و احادیث ناشی شده است. ۸ - ارتباط تهذیب و مقنعهتهذیب به عنوان شرح مقنعه شیخ مفید نوشته شده است. ۹ - روش تالیف کتابطرح نخستین تالیف بر پایه شرح کاملِ تمامِ مسائل مقنعه با استدلال به ادله قطعی مانند قرآن ، سنّت متواتر ، سنّت همراه با قرائن قطعی، اجماع و نیز ذکر احادیث مشهور امامیان و تأویل یا تضعیف احادیث متعارض، بوده است. در این شیوه تألیف ــ که بیشترِ مبحثِ طهارت بر طبق آن نگاشته شده ــ مؤلف‌گاه به ادلّه‌ای چون اجماع مرکّب (به اصطلاح متأخران )، اقوال مشایخ و وجوهی شبه عقلی استناد کرده [۳۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۹۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و به احادیث اهل سنّت به‌طور مرسل اشاره نموده است. [۳۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
در این بخش کتاب، مباحث گوناگون قرآنی ، ادبی ( صرف و نحو و لغت ) و دیدگاههای اصولی بسیار نمایان است. [۳۸]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۷، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
۹.۱ - برگشت از شیوه اصلیبا این روش، کتاب پر حجم می‌شده و از هدف اصلی، یعنی نگارش اثری حدیثی، دور می‌افتاده، لذا، مؤلف روش خود را تغییر داده و به ذکر احادیث شیعی و رفع تعارض آنها بسنده کرده است. وی سپس تصمیم گرفته که بدون تقید داشتن به مباحث مقنعه، بیشتر یا تمام احادیث فقهی را ذکر کند، لذا در سه جلد نخست ابواب زیارات را افزوده است. [۳۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، مشیخه، ص۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
بنابراین، کتاب با دو روش مختلف تألیف شده است که علاوه بر تفاوت در حجم، در شیوه اسناد احادیث هم با یکدیگر متفاوت‌اند. [۴۰]
محمدجواد شبیری، چهار مقاله، در مقالات فارسی، ش ۵۵،ص ۱۸۱ـ۱۸۴، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ ش.
نحوه التزام مؤلف به ذکر مسائل مقنعه نیز در همه بخشهای تهذیب یکسان نیست. وی ابتدا به آوردن تمام فتاوای شیخ مفید و شرح آن مقید بوده و این روش در دو جلد نخست و بخشی از جلد سوم جز صفحه ۲۶ تا ۱۵۸ به کار رفته، ولی در سایر مجلدات و نیز ابواب زیارات، چنین تقیّدی نداشته و‌گاه فقط از ترتیب مقنعه پیروی کرده است، ازاین رو، برخی استدلال‌های فقهیِ مقنعه در تهذیب نقل نشده یا به اختصار و اجمال ذکر شده، [۴۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۹۰ـ۹۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۴۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۴۳]
محمدبن محمد مفید، المقنعة، ج۱، ص۲۵۲، قم ۱۴۱۰.
[۴۴]
محمدبن محمد مفید، المقنعة، ج۱، ص۲۶۹، قم ۱۴۱۰.
برخی احادیثِ بدون سندِ مقنعه، با سند نقل گردیده [۴۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۴۶]
محمدبن محمد مفید، المقنعة، ج۱، ص۱۴۲، قم ۱۴۱۰.
و‌گاه به جای ابواب مقنعه ابواب دیگری گشوده شده است.بدین ترتیب، کتاب شرحی آزاد بر مقنعه به شمار می‌رود. حتی برخی مباحث، از جمله « کتاب الجهاد و سیرة الامام» [۴۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۲۱ تا پایان جلد، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
شرح مقنعه نیست. [۴۸]
محمدجواد شبیری، چهار مقاله، در مقالات فارسی، ش ۵۵،ص ۱۸۱ـ۱۸۴، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ ش.
عبارات مقنعه در سه جلد نخست بسیار نقل شده است، ولی بتدریج کاهش یافته و از آغاز جلد ششم پایان پذیرفته است، تنها در باب (کتاب) نکاح [۴۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۲۴۰ـ۴۲۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و طلاق [۵۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۸، ص۲ـ ۱۹۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۸، ص۲۷۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و ابتدای مبحث صید و ذبائح (ج ۹، ص ۲ـ۷۱) نقلهای بسیاری از مقنعه دیده می‌شود که شیوه آن نیز به روش نقل احادیث در مجلدات نخستین شبیه‌تر است و به نظر می‌رسد تهذیب الاحکام به ترتیب نگارش نیافته و بخشهایی که در آن عبارات مقنعه نقل شده، پیش‌تر تألیف شده و قسمت پایانی جلد ششم، آخرین بخش تألیف شده کتاب بوده است.مطالب تکراری مقنعه تنها در یک جا شرح شده، ولی گاهی در جای دوم نکاتی به آن افزوده گردیده است. [۵۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۰۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۹۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۹۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
شیخ طوسی گاه برای استدلال بر فتوای مقنعه، به نظر اهل خبره استناد کرده، [۵۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۲۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
گاه عبارت متن مقنعه را تفسیر و تأویل نموده [۵۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۶۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۵۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و احیاناً فتوایی غیر از فتوای شیخ مفید برگزیده است. [۶۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۳۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۶۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۸۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
در بسیاری موارد، وی خود عبارتی فتوایی ذکر کرده و آن را شرح داده که در برخی منابع، به اشتباه، بخشی از حدیث یا سخن شیخ مفید انگاشته شده و برعکس، در برخی موارد، متن حدیث به عنوان عبارت تهذیب تلقی شده است. [۶۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۵، ص۳۲۹،حدیث ۴۵ ،چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۶۳]
محمدتقی تستری، الاخبار الدخیلة، ص ۸۵،چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۰.
[۶۴]
محمدتقی تستری، مستدرک الاخبار الدخیلة، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۳۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۶.
۱۰ - اهمیت و جایگاه تهذیبکتاب تهذیب الاحکام با در برداشتن بیشترین احادیث فقهی، در مقایسه با سایر کتب چهارگانه، از مهم‌ترین منابع استنباط فقهی امامیان به شمار می‌رود. ۱۰.۱ - اهمیت فقهی تهذیببه نوشته بحرالعلوم [۶۵]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السیدبحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، ج۳، ص۲۲۹، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
این کتاب غالباً فقیه را از دیگر کتب حدیثی بی‌نیاز می‌سازد ولی کتب مزبور این ویژگی را ندارند. [۶۶]
حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۶۹، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
[۶۷]
حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۶، ص۱۳، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
[۶۸]
عبدالله بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۲۱۵، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
ابن طاووس [۶۹]
ابن طاووس ،علی بن موسی، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، ص ۲۹۲.
کافی و تهذیب را از بزرگ‌ترین کتب فقهی شمرده و علامه حلّی [۷۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۲، ص۳۵۵، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹.
این کتاب را «اصل فقه» خوانده و آن را همراه با مقنعه از بزرگ‌ترین منابعی که از آنها بهره فقهی برده می‌شود، دانسته است.در منابع فقهی، دیدگاههای شیخ طوسی در تهذیب، فتوای او تلقی و فراوان نقل و بررسی شده است. [۷۱]
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۳۳۴ـ ۳۳۵، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
[۷۲]
مهذب الدین نیلی، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ص ۹،چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف ۱۳۸۶، چاپ افست قم (۱۳۹۴).
[۷۳]
مهذب الدین نیلی، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، ص۱۱،چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف ۱۳۸۶، چاپ افست قم (۱۳۹۴) .
[۷۴]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۴، قم ۱۳۶۴ ش.
[۷۵]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۴۳، قم ۱۳۶۴ ش.
[۷۶]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۵۵، قم ۱۳۶۴ ش.
[۷۷]
حسن بن ابی طالب آبی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۴۸، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۷۸]
حسن بن ابی طالب آبی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۶۰، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۷۹]
حسن بن ابی طالب آبی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۱۰۸، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
[۸۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق، ج۱، ص۲۹، مشهد ۱۴۱۲.
[۸۱]
حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق، ج۱، ص۵۶، مشهد ۱۴۱۲.
[۸۲]
حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۲۵، قم ۱۴۱۴ـ.
[۸۳]
حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۳۰، قم ۱۴۱۴ـ.
[۸۴]
محمدبن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج۱، ص۱۰۳، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
[۸۵]
محمدبن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج۱، ص۲۰۱، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
برخی فتاوای وی در تهذیب از آرای اختصاصی او بوده یا قائلانی اندک داشته است، [۸۶]
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، ص۳۳۹، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹.
[۸۷]
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۲، ص۳۸، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹.
[۸۸]
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۳، ص۳۱۰، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹.
[۸۹]
محمدبن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، ج ۱، ص ۷۳.
گاه فتوای وی در این کتاب و کتاب استبصار با فتوایش در سایر آثار فقهی او متفاوت است. [۹۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، ص۴۰۸ـ۴۰۹، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹.
۱۰.۲ - اهمیت حدیثی تهذیبتهذیب علاوه بر جنبه فقهی، از نظر حدیثی نیز اهمیتی بسزا دارد. جز فهارس کتب که به ذکر یا توصیف آن پرداخته‌اند، [۹۱]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۴۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۹۲]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹۳]
ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
در آثار حدیثی بعدی همواره بدان استناد و از آن نقل شده است. [۹۴]
ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۵۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۹۵]
ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۰۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۹۶]
حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۳۲، چاپ علاء آل جعفر، قم ۱۴۱۶.
[۹۷]
حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۳۷، چاپ علاء آل جعفر، قم ۱۴۱۶.
نقل از این کتاب در آثار ابن طاووس بسیار است. [۹۸]
اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۵۵۰، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
ابن ادریس [۹۹]
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۶۲۸ـ۶۳۲، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
شماری از احادیث جالب توجه آن را برگزیده و در پایان السرائر آورده است.صاحب معالم ، حسن بن زین الدین ، روایات « صحیح » و « حسن » تهذیب را در منتقی الجُمان آورده است. به نظر او در اسناد روایات تهذیب، به دلیل بی‌توجهی به کاربرد روش تعلیق (حذف اول سند) به اعتماد اسناد سابق، افتادگی‌های بسیار رخ داده است، از جمله در مورد احادیث موسی بن قاسم در مبحث حج . [۱۰۰]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۲۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۱]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۳، ص۱۳ـ۱۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۲]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۳، ص۳۲ـ۳۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۳]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۳، ص۳۷، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۴]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۳، ص۴۰ـ۴۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
در جوامع حدیثی متأخر، مانند وسائل الشیعه ، وافی و بحارالانوار ، نیز احادیث تهذیب بسیار نقل شده است. با این همه، با توجه به وجود پاره‌ای اشکالات در اسناد و متون احادیث منقول در تهذیب، برخی علما اعتراضاتی بدان داشته‌اند. [۱۰۵]
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۲۸۹، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
[۱۰۶]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۱۵۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۷]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۸]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۵۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۰۹]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۵۰۵ ـ۵۰۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۱۰]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۲۹۷ـ ۲۹۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
[۱۱۱]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۱۸، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
[۱۱۲]
محمدبن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، ج۲، ص۳۲۴ـ ۳۳۵، چاپ محمدحسین درایتی، قم، (۶۶) ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ ش.
[۱۱۳]
حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۲، ص۶۰۳ـ۶۰۴، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
[۱۱۴]
محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۸، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴.
محمد تقی مجلسی ، [۱۱۵]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸۵، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۱۱۶]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۹۳، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۱۱۷]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۵۵۷، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
این کتاب را از حیث رتبه و اعتبار، پس از کافی و کتاب من لایحضره الفقیه دانسته است.برخی دانشمندان اخباری به استناد سخن شیخ طوسی در العُدّة فی اصول الفقه ، [۱۱۸]
محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۱۳۷، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
به صحت احادیث تهذیب (مانند دیگر کتب چهارگانه حدیث) حکم کرده‌اند، [۱۱۹]
محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الوافی، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش.
ولی با توجه به این‌که شیخ طوسی در باره بسیاری از احادیث متعارض، به ضعف آنها تصریح کرده، نادرستی این نظر آشکار می‌شود. [۱۲۰]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۹۵ـ۹۷.
برخی عالمان تهذیب را تدریس می‌کرده‌اند. [۱۲۱]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۵۰۹، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۶.
[۱۲۲]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۲۲۳، تهران ۱۳۸۰.
[۱۲۳]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۸، ص۹۹، تهران ۱۳۸۰.
[۱۲۴]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۳۸، تهران ۱۳۸۰.
[۱۲۵]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۰.
[۱۲۶]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۱۵۲، تهران ۱۳۸۰.
[۱۲۷]
احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتب‌ها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی،ص ۲۸ـ۲۹ ، ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، قم ۱۴۱۰.
۱۱ - شیوه نقل و حل تعارض احادیثاحادیث تهذیب (در هر دو شیوه تألیف کتاب) بر سه دسته‌اند: ۱- احادیث ادله، که مستند نظر شیخ مفید یا خود مؤلف‌اند. ۲- احادیث متعارض. ۳- احادیث شواهد، که برای سازگار کردن احادیث متعارض با یکدیگر یا سایر تأویل‌های حدیثی آورده شده‌اند. اسناد احادیث ادله و شواهد در روش نخستِ تنظیم کتاب معمولاً به طور کامل و بدون تعلیق سند (حذف ابتدای سند) آمده است ولی اسناد در روش دوم و نیز اسناد احادیث متعارض همیشه به صورت تعلیق است. [۱۲۸]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
بخش عمده‌ای از تهذیب را بررسی احادیث بظاهر متعارض تشکیل می‌دهد و تقریباً در تمام کتاب (جز بخش بزرگی از مجلد ششم)، بویژه در جلد سوم، این شیوه نقل روایات دیده می‌شود. به جز توضیحاتی که مؤلف برای حل تعارض احادیث داده، مطالبی را در توضیح و تفسیر و تأویل احادیث دیگر تهذیب نیز آورده و نام خود را ۳۲۷ بار، غالباً پس از احادیث ادله و شواهد و گاه پس از احادیث متعارض، ذکر کرده است. تفسیرهای او بر مبادی کلامی استوار است، از جمله تناقض نداشتن سخن امامان علیهم‌السلام به دلیل عصمت آنان و عدم مخالفت حدیث با قرآن. اصل مهم دیگر در تفسیر احادیث، قاعده اصولیِ مقدّم بودن جمع عرفی میان احادیثِ بظاهر متعارض بر نادیده گرفتنِ (اصطلاحاً: طرح) برخی از آنهاست. [۱۳۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۰۱ـ۲۰۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۳۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۳۷]
محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۱۴۸، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
همچنین وی برای فتوای علمای امامیه و نحوه برخورد آنان با یک حدیث، اهمیت خاصی قائل است. [۱۳۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۳۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۶۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۴۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۸۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
شیخ طوسی کوشیده تا از راه جمع عرفی، نه ایراد گرفتن از اسناد احادیث ، مشکل تعارض را برطرف سازد. وی سعی کرده برای تأویل احادیث شواهدی بیاورد، هر چند این کار را لازم نمی‌دانسته است. [۱۴۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳ـ۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
اصولاً علما، قواعد جمع عرفی را که او پایه گذاری کرده، پذیرفته‌اند، اما مصادیق این قواعد را‌گاه قبول کرده [۱۴۲]
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۳۳۴، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
[۱۴۳]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۵۰، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۴۴]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۶۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۴۵]
محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱، ص۱۳۸، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۶]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۸۸، ص۸۲، تهران ۱۳۸۰.
[۱۴۷]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۸۸، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۰.
و‌گاه انکار نموده‌اند. [۱۴۸]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۱۳۰، قم ۱۳۶۴ ش.
[۱۴۹]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۱۷۳، قم ۱۳۶۴ ش.
[۱۵۰]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۵۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۵۱]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۶۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۱۵۲]
محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الوافی، ج۱، ص۵، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش.
[۱۵۳]
محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۵، ص۳۹۶، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۴]
محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱۴، ص۳۹، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۵]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۶۵، ص۱۸۴، تهران ۱۳۸۰.
[۱۵۶]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۶۵، ص۲۰۶ـ۲۰۷، تهران ۱۳۸۰.
[۱۵۷]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۸۸، ص۲۳۳، تهران ۱۳۸۰.
[۱۵۸]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۲۹۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
با این همه، شیخ طوسی در بسیاری موارد، احادیث معارض را ضعیف و بی‌اعتبار دانسته و تعارض را از این راه بر طرف کرده است. از مهم‌ترین قواعد جمع عرفی در تهذیب، حمل احادیث بر تقیه است با دلایلی مانند عامی بودنِ راوی حدیث ، موافقت آن با فتوای عامه یا حاکمان وقت، مخالفت آن با ظاهر قرآن یا احادیث متواتر یا اجماع امامیان. [۱۵۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۶۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۴۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۶۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
به نظر او، [۱۶۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۷۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
تقیه‌گاه موجب اجمال گویی امامان علیهم‌السلام می‌شده است.حمل حدیث بر حالت عذر و ضرورت، قاعده پرتکرار دیگری در تهذیب است [۱۶۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۴۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۲۰۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۶۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۰۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۲۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
که حمل بر حالت تقیه از مصادیق آن است. [۱۷۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۶۱ـ۶۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۰۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
قاعده دیگر، حمل امر بر استحباب [۱۷۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۱۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۷۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۵۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و حمل نهی بر کراهت [۱۷۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۸۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۸۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۴۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
است، هرچند مؤلف اصولاً اوامر را ظاهر در وجوب و نواهی را ظاهر در حرمت می‌داند. [۱۸۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۸۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۸۴]
محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
[۱۸۵]
محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
وی حتی‌گاه کلمه وجوب را بر شدت استحباب یک کار حمل کرده است. حمل روایت بر رخصت (بدین معنا که ملاک حرمت در کاری وجود دارد ولی به سبب وجود مصلحتی در نفس تجویز یک کار، همچون مصلحت تسهیل، آن کار مجاز شناخته می‌شود) و حمل حدیث بر معنای لغوی به جای معنای اصطلاحی (مانند تفسیر واژه « وضوء » به شستن و به کار بردن واژه « زکات » در باره خمس ) از دیگر قواعد جمع عرفی در تهذیب است. از دیگر قواعد رایج در این زمینه است تخصیص دلیل عام به قرینه دلیل خاص و حمل دلیل مطلق بر دلیل مقیّد یا به تعبیر شیخ طوسی «حمل مجمل بر مفصّل یا بناء مجمل بر مفصّل» . [۱۹۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۳۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۳۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۸، ص۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۸، ص۴۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
به نظر او گاهی عدم ذکر قید همین در یک حدیث ، به سبب آگاه بودن مخاطب از آن قید یا به دلایلی دیگر بوده است، [۱۹۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۲۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۴۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۶ـ۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
حمل اختلاف روایات بر اختلاف درجات استحباب و امر به اعاده یک عبارت در صورت انجام دادن یک کار، بر کراهت شدید آن، [۱۹۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۷۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۱۹۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
اثبات عنوان یک عبادت به سبب وجود ثواب و نفی عنوان عبادت به سبب اندک شدن ثواب آن. [۲۰۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۰۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۱۱۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
حمل اِخبار در حدیث بر تعجب و انکار [۲۰۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۱۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
اختصاص دادن حکم روایت به مورد خاص آن [۲۰۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۳۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۱۴۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و حمل احادیث متعارض بر تخییر و به تعبیر دیگر، حمل امر به دو کار بر وجوب تخییری [۲۰۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۰۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
از قواعد کم کاربرد در تهذیب است. [۲۱۰]
ثامر هاشم حبیب عمیدی، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة»، تراثنا، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (رجب ـ ذیحجّه ۱۴۱۹)،ص۱۰۵ـ ۱۵۵.
برخی مبانی شیخ طوسی در اصول فقه نیز از این مباحث فهمیده می‌شود، مانند عدم جواز تخصیص قرآن و اخبار متواتر با خبر واحد ، [۲۱۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۶۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۱۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
حجیت خبر واحد [۲۱۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۰۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
هر چند برخی عبارات آن به حجیت نداشتن خبر واحد اشعار دارد، [۲۱۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۱۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۶۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۱۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۷۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۱۷]
محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۴۲، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
دلالت امر بر لزوم انجام دادن فوری آن [۲۱۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۸۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۱۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و دلالت نهی بر بطلان عبادت . [۲۲۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۲۰۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
از جمله مباحث رایج در تهذیب، بحث در باره شیوه قرائت الفاظ یک حدیث و اختلاف نظر علما در این زمینه است. [۲۲۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۵۹ـ۴۶۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۲۲]
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۸۹ـ ۱۹۰، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.
شیخ طوسی‌گاه فقط برخی از احادیث متعارض را ذکر کرده و به بقیه آنها اشاره نموده است، زیرا راه حلِ مطرح شده بر روایات نقل نشده هم تطبیق می‌کند. [۲۲۳]
ثامر هاشم حبیب عمیدی، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة»،،ص۱۰۷ تراثنا، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (رجب ـ ذیحجّه ۱۴۱۹).
همچنین‌گاه برای حل تعارض، احتمالات گوناگونی ذکرکرده و خود هیچ‌یک از آنها را ترجیح نداده است. [۲۲۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۲۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۲۵۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۲۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۲۹۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
شیخ طوسی ، چنانکه گفته شد، در بسیاری موارد، تعارض احادیث را با غیرمعتبر دانستن یک طرف تعارض از میان برداشته است. ۱۲ - مهم‌ترین عوامل ضعف و بی‌اعتباری احادیث از دید شیخ طوسیمهمترین عوامل ضعف و بی‌اعتباری احادیث از دیدگاه او عبارت‌اند از: مخالفت حدیث با ظاهر قرآن و احادیث متواتر ، [۲۲۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۷۶ـ۱۷۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
اجماع امامیه بر عمل نکردن به حدیث، [۲۲۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۵۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۲۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۱۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
تعارض خبر یک یا چند نفر با اخبار افراد بیشتر، [۲۳۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۴۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۳۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۷۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
مخالفت حدیث با دیدگاه قطعی شرع و امامان علیهم‌السلام، [۲۳۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۳۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۷۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
اضطراب حدیث یعنی راوی یک حدیث آن را به دو یا چند شکل نقل کند [۲۳۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۰۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۳۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۲۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۳۶]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۱۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
و مخالفت نقل یک راوی با نقل دیگران. [۲۳۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۷۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۳۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۲۷۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
۱۳ - روایات ضعیف در تهذیباین روایات در تهذیب ضعیف شناخته شده است: مُضْمَر ، [۲۳۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
موقوف، [۲۴۰]
محمدبن حسن طوسی، ج۸، ص۴، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۴۱]
محمدبن حسن طوسی، ج۸، ص۳۱، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
مرسل ، [۲۴۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
روایاتی که راوی آنها دقیقاً معلوم نیست، [۲۴۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۹۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
روایات شاذ یا نادر،، [۲۴۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و روایاتی که راوی آنها ضعیف یا از غالیان یا عامه یا زیدیه باشد. [۲۴۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۳۱۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۴۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۱۰۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۴۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۰۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۴۸]
ثامر هاشم حبیب عمیدی، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة»، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۲۰، تراثنا،سال ۱۵، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۲۰).
[۲۴۹]
ثامر هاشم حبیب عمیدی، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة»، تراثنا، ش ۲، ص ۱۰۲ـ۱۲۳، (ربیع الا´خر ـ جمادی الا´خره ۱۴۲۰).
شیخ طوسی گاه با اشاره به اشتباه راوی یا فراموش کاری وی، نادرستی حدیث را توجیه کرده، [۲۵۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۳۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۵۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۳۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۵۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۲۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۵۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۳۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
گاهی نیز در باره حدیث به بحثی مفصّل پرداخته، مثلاً در باب نشانه آغاز ماه رمضان ، باتوجه به سست بودن علت مذکور در پاره‌ای روایات، ساختگی بودن آن روایات را نتیجه گرفته است. [۲۵۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۵۴ـ۱۸۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
قرائنی نشان می‌دهد که این باب برگرفته از کتاب مصابیح النور شیخ مفید است که برخی نکات آن در کتاب جوابات اهل الموصل [۲۵۵]
محمدبن محمد مفید، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة، ج۱، ص ۱۵ به بعد، چاپ مهدی نجف، قم ۱۴۱۳ الف.
آمده است.۱۴ - اسناد و مآخذ احادیث تهذیبشیخ طوسی پس از تغییر شیوه تألیف خود، اسناد را در کتاب با نام مؤلف مأخذ حدیث آغاز کرده و برای اتصال سند خود به این مؤلفان، تکمله‌ای با عنوان مشیخه در پایان کتاب افزوده و برای تفصیل بیشتر به کتاب دیگرش فهرست ، ارجاع داده است. [۲۵۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، مشیخه، ص۸۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
در نگاه نخست به نظر می‌رسد که وی مستقیماً از کتاب یک راوی که در آغاز سند ذکر کرده، احادیث را گرفته است، ولی قرائن بسیاری نشان می‌دهد که او، چه بسا با واسطه، احادیثی را از مآخذ پیشین نقل کرده بدون آن‌که به نام مصادر واسطه، به سبب شهرت آنها، اشاره نماید. تأمل در مشیخه تهذیب نشان می‌دهد که این کتاب نیز بر پایه همین روش تنظیم شده است و در آن دوگونه طریق حدیثی وجود دارد: طرق اصلی و مستقل که مجموعاً ۲۸ راوی را دربرمی گیرد، و طرق فرعی و وابسته که مجموعاً ۲۴ طریق بوده و برخی با تعبیر «ماذکرتُه» و برخی با تعبیر «مِن جملةِ ماذکرتُه» آغاز می‌شود. محمدبن یعقوب کلینی ، حسین بن سعید، محمدبن علی بن محبوب و سعدبن عبدالله اشعری برخی از مؤلفان این مآخذ واسطه‌اند. روش برگرفتن حدیث از منابع واسطه، موجب شده که برای برخی راویان چند بار طریق ذکر شود، مثلاً حسن بن محبوب یک طریق استقلالی (برگرفته از کتاب خود او) و پنج طریق وابسته دارد. [۲۵۷]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، علوم الحدیث، ص ۱۹۱ـ۱۹۲، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
۱۴.۱ - ترتیب طرق اصلی مشیخهترتیب طرق اصلی مشیخه بر دو پایه استوار است: نخست نام مصادر اصلی کتاب ــ که در مباحث بسیاری از آنها استفاده شده ــ آمده و سپس برخی از مصادری که در یک یا چند مبحث محدود از آنها اقتباس شده، به ترتیب نقل در متن کتاب، آورده شده است، مثلاً نام موسی بن قاسم، که در جلد پنجم تهذیب از او بسیار نقل شده، در میانه مشیخه و نام فضل بن شاذان ، که بیشتر در اواخر تهذیب از وی حدیث نقل شده، در انتهای مشیخه دیده می‌شود. نیاز یا عدم نیاز به بررسی وثاقت افرادی که در طرق مشیخه قرار دارند، از مباحث مهم رجالی است. [۲۵۸]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السیدبحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، ج۴، ص۶۶ـ۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۵۹]
عبدالنبی جزایری، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، ج۴، ص۴۷۹، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۰]
محمدبن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، ج۴، ص۱۲۷ـ۴۱۲، چاپ محمدحسین درایتی، قم، (۶۶) ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ ش.
[۲۶۱]
ابوالهدی کلباسی، سماءالمقال فی علم الرجال، ج۲، ص۳۸۷ـ۴۲۰، چاپ محمد حسینی قزوینی، قم ۱۴۱۹.
[۲۶۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۴، ص۲۷۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۶۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۴، ص۲۷۸، بیروت ۱۹۸۳.
باتوجه به ضرورت این کار از دیدگاه بیشتر رجالیان، بسیاری از آنها به ارزیابی سَنَدی طرق مشیخه پرداخته‌اند. [۲۶۴]
ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۵۵۷ـ ۵۵۸، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۲۶۵]
حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، ج۱، ص۲۷۵ـ ۲۷۶، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
[۲۶۶]
مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، ج۵، ص۳۲۹ـ۳۴۷، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۷]
عنایه الله قهپائی، مجمع الرجال، ج۷، ص۲۰۵ـ ۲۱۹، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
[۲۶۸]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۷۰ـ۴۷۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶۹]
محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۷، ص۴۸۹ـ۵۰۱، قم ۱۴۱۶.
[۲۷۰]
عبدالنبی جزایری، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، ج۴، ص۴۷۳ـ۴۸۳، قم ۱۴۱۸.
۱۵ - مهم‌ترین مصدر (مأخذ) تهذیبمهمترین مصدر (مأخذ) موجود تهذیب، کتاب کافی کلینی است. علاوه بر مواردی که نام کلینی (محمدبن یعقوب ) در آغاز سند ذکر شده، بسیاری از احادیثی که سند آنها با نام مشایخ بی‌واسطه یا با واسطه کلینی یا افراد موجود در اِسناد کافی آغاز می‌شود، از کافی گرفته شده است. با تأمل در شیوه اِسناد و مشابهت آنها با اسناد کافی و نیز مقایسه ترتیب احادیث تهذیب با احادیث کافی، می‌توان شیوه انتخاب و اقتباس طوسی از کافی را باز‌شناسی کرد. [۲۷۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲ـ۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۷۲]
محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۱۷۶ـ۱۷۷، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
[۲۷۳]
محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۱۸۳ـ۱۸۴، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
[۲۷۴]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۸۲، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۲۷۵]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۵، ص۲۲ـ۲۳، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۲۷۶]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۱۹، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
این مقایسه نشان می‌دهد که تفاوت تعبیر شیخ طوسی در مورد راویان، از تفاوت تعبیر کافی یا مآخذ دیگر در باره آنان نشئت گرفته است، مثلاً‌گاه از برقی به «احمدبن ابی عبدالله» و‌گاه به «احمدبن محمدبن خالد» تعبیر شده است. [۲۷۷]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۹۱ـ۲۲۳، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
[۲۷۸]
علی سیستانی، ج۱، ص۱۴،پانویس، قاعده لاضرر و لاضرار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۲۷۹]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۱۹۱ـ۲۲۳، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
۱۶ - سایر مصادر تهذیبمصدر دیگر موجود تهذیب، کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق است. [۲۸۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۷۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۸۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۱۵۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
وی‌گاه تفسیر صدوق در باره روایتی را نقد کرده و‌گاه آن را محتمل دانسته است. [۲۸۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۱۸۵ـ۱۸۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۸۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۱ـ ۲۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
با مقایسه احادیث تهذیب با احادیث کتاب من لایحضره الفقیه و ترتیب ابواب این دو کتاب، بیش از ۱۵۰ حدیث یافته شد که بدون این‌که نامی از صدوق برده شود، از کتاب او نقل شده است. نشانه مهم این امر، تفاوت آشکار اسناد این گونه احادیث با اسناد دیگر تهذیب و آغاز شدن سند با راویانی است که یا اصلاً مؤلف کتاب نیستند یا کتاب آنها از مآخذ تهذیب نیست. [۲۸۹]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۲۶۰، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۲۹۰]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۵، ص۳۷، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۲۹۱]
محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ج۱، ص۲۱۹ـ۲۲۲، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰).
هرچند در تهذیب تنها یک بار به نام کتاب مزار (مناسک الزیارات) شیخ مفید تصریح شده، [۲۹۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
مقایسه ترتیب احادیث این دو اثر نشان می‌دهد که همه روایاتی که نام ابن قولویه در آغاز سند آنها آمده، از کتاب مزار گرفته شده است، نه از کامل الزیارات .از جمله قرائن این نکته، آن است که ترتیب مباحث تهذیب با کامل الزیارات هماهنگی ندارد. [۲۹۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۳۱ـ۳۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۲۹۴]
ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۲۷ـ۳۰، چاپ عبدالحسین امینی، نجف ۱۳۵۶.
[۲۹۵]
محمدبن محمد مفید، کتاب المزار، ج۱، ص۷ـ۹، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۱۳ ب.
همچنین تنها احادیثی از کامل الزیارات در تهذیب آمده که در مزار دیده می‌شود و برخی از احادیثِ مُسند کامل الزیارات، در تهذیب ــ مانند مزار ــ به گونه مُرسل آمده است. وجود یک ضمیر مبهم در تهذیب، [۲۹۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۳۲،حدیث ۶۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
که مرجع آن قطعاً شیخ مفید است، شاهدی دیگر است.از دیگر مصادر موجود تهذیب، کتاب حسین بن سعید اهوازی است که بخشهایی از آن با نام نوادر احمدبن محمدبن عیسی چاپ شده است. [۲۹۷]
محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین بن سعید»، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر ـ آبان ۱۳۷۶).
۱۶.۱ - مصادر واسطه تهذیبمصادر واسطه در تهذیب را هم که به نام آنها تصریح نشده ولی مورد استفاده بوده است، می‌توان با روشهایی شناسایی کرد. از جمله این مصادر، اثرِ مفقود شیخ مفید با نام مصابیح النور است که چکیده‌ای از آن در رساله جوابات اهل الموصل آمده است. مقایسه این رساله با تهذیب (در باب «علامه اول شهر رمضان ») بر وجود این ارتباط دلالت می‌کند. از شواهد این امر، کثرت غیرمتعارفِ ذکر مشایخ شیخ مفید ( ابوغالب زُراری ، ابن قولویه و ابن داود قمی ) در این باب از تهذیب است. از نشانه‌های اخذ باواسطه در تهذیب، آغاز شدن سند با نام راویان مشترک، مانند علی [۲۹۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۸۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
یا احمد، [۲۹۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۶۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و راویانی است که بندرت در آغاز سند واقع می‌شوند.با این روش و روشهای دیگر می‌توان دریافت که کتاب محمدبن علی بن محبوب از مصادری است که بی‌آنکه نام مؤلف آن در تهذیب بیاید، از آن بسیار نقل شده است. [۳۰۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۳ـ۴۹۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
در ابوابی که ارتباط تهذیب با مقنعه بیشتر است، مانند مجلدات نخست آن، اقتباس غیرمستقیم از مآخذ اصیل کمتر است و برعکس، در ابواب زیادات و نیز مجلدات آخر تهذیب (جز مبحث نکاح و طلاق ) این روش بسیار دیده می‌شود. شاید کثرت اشتغالات شیخ طوسی و به تبع آن، افزودن بر سرعت تألیف کتاب، موجب این امر شده بوده است. گفتنی است که موارد اقتباس غیرمستقیم از منابع اولیه تنها به واسطه کتب مشهور و در اسناد مشهور آنها صورت گرفته،ازینرو، مثلاً در مورد اقتباس از کافی چنانچه اول سند از مشایخ گمنام کلینی باشد، شیخ طوسی حتماً نام کلینی را در سند تهذیب ذکر کرده است. [۳۰۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۱۱۵، حدیث ۴۵۸،چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۱۴۶، حدیث ۵۱۸،چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
بنابراین، چنین اقتباسی در عصر مؤلف کاملاً متداول و خالی از ابهام بوده، هر چند با گذشت زمان، به علت فقدان منابع اصلی و انس نداشتن با اسناد کتب حدیثی، با دشواری و ابهام همراه شده است. ۱۷ - انگیزه‌های اقتباس از مصادراشتهار منابع مذکور و حسن ترتیب و باب بندیِ مطلوب آنها، از مهم‌ترین انگیزه‌های اقتباس از آنها بوده است. [۳۰۴]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السیدبحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، ج۴، ص۷۹، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۸ - دشواری های شناخت مصادر تهذیباز دشواریهای موجود در شناخت مصادر تهذیب، اکتفا کردن به نام مؤلف و تصریح نکردن به نام کتاب در بیشتر موارد در تهذیب است، ولی با تأمل در باب موردنظر در تهذیب و فراوانی آغاز سند با نام یک مؤلف و مقایسه عنوان باب با نامهای کتب آن مؤلف (با بهره گیری از فهارس و کتب رجال ، بویژه فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی )، این مصادر قابل شناسایی است. نکته مهمی که در کشف منابع تهذیب به ما کمک می‌کند این واقعیت است که شیخ طوسی در تهذیب تعبیرات خاص منابع نخستین را به همان صورت اصلی حفظ کرده و کمتر در آن تغییر داده است. از جمله، این تعابیر ابهام آمیز و در عین حال راه گشا، تعبیر «عنهما» است که در میانه سند در روایات موسی بن قاسم از علی بن حسن طاطَری آمده [۳۰۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۱۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۴۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۰۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۷۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۰]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان،ج۱، ص۳۴،پانویس ۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
و تعبیر «قال حدَّثَهُم» در روایات حسن بن محمدبن سماعه [۳۱۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۲۵ـ۳۲۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۳۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۴۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۴۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۶۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۹۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۱۷]
حسین بروجردی، تنقیح اسانید التهذیب، ج۱، ص۱۳۳، چاپ مهدی صادقی، قم ۱۴۱۱.
که نشان دهنده نوع خاص تحمل حدیثی است.۱۹ - نام مؤلفان جوامع حدیثیدر آغاز مشیخه تهذیب نام برخی از مؤلفان جوامع حدیثی، که از منابع اصلی تهذیب بوده‌اند، آمده است که عبارت‌اند از: کلینی ، علی بن حسن بن فضال ، حسن بن محبوب ، حسین بن سعید، محمدبن احمدبن یحیی، محمدبن علی بن محبوب، محمدبن حسن صفار، سعدبن عبدالله و احمدبن محمدبن عیسی. پاره‌ای از مؤلفان که نامشان در مشیخه آمده، کتابشان فقط در یک یا چند باب، مأخذ تهذیب بوده که از این راه نام مأخذ تهذیب بدست می‌آید، مانند علی بن حسین بن بابویه (کتاب جنائِز)، حسن بن محمدبن سماعه (کتابهای وقت، شراء و بیع و...)، علی بن حسن طاطَری (کتابهای قبله، اوقات و...)، ابن قولویه (کتابهای فطرة، شهادات و قضاء، ادب الحکام)، ابراهیم بن اسحاق احمری (کتاب صیام)، علی بن حاتِم قزوینی (کتاب عمل شهر رمضان)، موسی بن قاسم (کتاب حج)، علی بن جعفر (کتاب مسائل)، حسین بن سفیان بزوفری (کتاب احکام العبید). [۳۱۸]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۴۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
در مواردی اندک در تهذیب نام مأخذ ذکر شده، ولی غالباً حدیثِ مذکور سنددار نیست. نام برخی مآخذ معروف، مانند مشیخه حسن بن محبوب و کتب احمدبن محمدبن عیسی و حسین بن سعید، معمولاً در مواردی ذکر شده که حدیث ، مرسل است. [۳۱۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۲۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۱۷، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۲۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۶۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۲۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۳۸۲ـ ۳۸۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۲۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۸، ص۲۵۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
شماری دیگر از مآخذ نام برده شده در تهذیب عبارت‌اند از: الحجة فی القراءة از ابوعلی فارسی ، [۳۲۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۶۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
الجمهره از ابن درید ، [۳۲۵]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۸۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
رساله علی بن حسین بن بابویه ، [۳۲۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۹۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۲۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۵۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
رجال ابن عقده ، [۳۲۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۹۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
تفسیر علی بن ابراهیم ، [۳۲۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۴۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۳۰]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، ج۱، ص۲۹۸ـ۲۹۹، چاپ طیب موسوی جزایری، قم ۱۴۰۴.
مناسک الزیارات ( المزار ) شیخ مفید [۳۳۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و جامع ابن ولید قمی. [۳۳۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۳۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۹۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
۲۰ - تهذیب و استبصارشیخ طوسی پس از تألیف تهذیب، کتاب استبصار را در خصوص احادیثِ بظاهر متعارض نگاشته، که ابوابِ (کتبِ) اصلیِ آن تفاوت چندانی با تهذیب ندارد. تمام احادیث استبصار به گونه‌ای در تهذیب آمده است، ولی اسناد دو کتاب تفاوتهایی دارند، از جمله در جلد نخست استبصار بیش از دویست روایت دیده می‌شود که در تهذیب اسناد آنها کامل است، ولی در استبصار آغاز سند نیامده است. برعکس، در هشتاد مورد فقط سند استبصار کامل است. [۳۳۴]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۶،حدیث ۱،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۳۵]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۱۷،حدیث ۲، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۳۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۲۱،حدیث ۱۵، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۳۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۲۲۲،حدیث ۱۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
این تفاوت ناشی از آن است که شیخ طوسی احادیث معارض را (برخلاف احادیث ادله وشواهد) هیچ‌گاه با سند کامل نیاورده و چون موضوع کتاب استبصار احادیث متعارض بوده است، طبعاً این گونه اسناد در استبصار بیشتر دیده می‌شود. همچنین شیخ طوسی‌گاه طریق خود را به یک مؤلف در تهذیب، در کتاب استبصار غالباً برای کوتاه کردن سند (علوّ اِسناد)، به طریق دیگری تبدیل کرده است. [۳۳۸]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۳۹،حدیث ۱۰۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۳۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۲۳۸،حدیث ۶۸۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۴۰]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
در جلد نخست تهذیب غالباً روایات از طریق شیخ مفید نقل شده، ولی در استبصار، طرق مشایخ متعدد مؤلف ذکر گردیده و بویژه اگر طریق غیر شیخ مفید، به سببی، مانند کمی واسطه یا تعدد راویان، بر طریق شیخ مفید ترجیح داشته باشد، آن طریق انتخاب شده است. [۳۴۱]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۷۳، حدیث ۲۲۳ـ۲۲۴، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۴۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۹۷،حدیث ۲۵۱ـ۲۵۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
بیشتر مآخذ احادیث استبصار همان مآخذ تهذیب است و تنها در موارد اندکی مأخذ حدیث در استبصار تغییر یافته است. [۳۴۳]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۲۵،حدیث ۶۲، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۴۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۹، ص۸۶ ـ۸۷،حدیث ۱۰۰، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۴۵]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۳، ص۱۳،حدیث ۳۵، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۴۶]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۶، ص۲۸۳،حدیث ۱۸۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
نکته مهم در این باره وجود مواردی از ابهام در اشاره یا ارجاع ضمیر، اختلال در اِسناد و خلط متون احادیث در استبصار است که تنها توجیه مقبول آن، این است که مؤلف هنگام نگارش استبصار به تهذیب مراجعه می‌کرده که‌گاه موجب اشتباه در اقتباس حدیث شده است. ظاهراً در موارد بسیاری در استبصار به نقل تهذیب بسنده شده و مراجعه مستقلی به منابع اصلی صورت نگرفته است. [۳۴۷]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۱۰۳، حدیث ۳۳۶ـ۳۳۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۴۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۱۱۱،حدیث ۲۹۱ـ۲۹۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۴۹]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸،حدیث ۳۹۵ـ۳۹۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۵۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۱۳۱،حدیث ۳۵۷ـ۳۶۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۵۱]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۳، ص۱۳۳، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۵۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۲۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
تفاسیر و توضیحات مؤلف در استبصار در باره احادیث و شیوه رفع تعارض میان آنها، بیشتر از تهذیب گرفته شده، هرچند در تعابیر و الفاظ دو کتاب تفاوتهایی وجود دارد. [۳۵۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۲۰، حدیث ۶۲۷ـ ۶۲۸،چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۵۴]
محمدبن حسن طوسی،الاستبصار، ج۱، ص۱۴ـ۱۶،حدیث ۲۷ـ ۲۸، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
توضیحات استبصار گاه گزیده‌تر و کامل‌تر است [۳۵۵]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۸۱،حدیث ۲۵۳،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۵۶]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۸۲،حدیث ۲۵۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۵۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۸ ـ۹،حدیث ۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۵۸]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۱۱،حدیث ۱۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و‌گاه ابهام توضیح تهذیب، در استبصار برطرف شده است. [۳۵۹]
محمدبن حسن طوسی،الاستبصار، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، حدیث ۱۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۶۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۴۳،حدیث ۱۱۹، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
در استبصار‌گاه احتمالات جدیدی در توجیه احادیث مطرح شده [۳۶۱]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار،ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵،حدیث ۲۶۷ـ ۲۶۸، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
[۳۶۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۳۵۰،حدیث ۱۰۳۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
و در برخی موارد تغییرات محتوایی، که به اختلاف فتوا انجامیده، دیده می‌شود. [۳۶۳]
محمدبن حسن طوسی،تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۲، حدیث ۵۶۰،چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
[۳۶۴]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام،ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷،حدیث ۵۶۸، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
بنابراین، با وجود مشترکات این دو اثر، بی‌تردید آنها را باید دو اثر مستقل به شمار آورد. [۳۶۵]
جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال،پانویس، به نقل از شیخ الشریعه اصفهانی، ج۱، ص۲۸، قم ۱۴۲۱.
۲۱ - شروح و حواشی تهذیبآقابزرگ طهرانی شانزده شرح و بیست حاشیه بر تهذیب معرفی کرده [۳۶۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱، ص۳۰۷، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۶۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۵۰۵ ـ۵۰۷، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۶۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۶، ص۵۱ـ۵۳، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۶۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۶، ص۲۵۷، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۷۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۳، ص۱۵۶ـ۱۵۹، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۷۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۶، ص۱۸، بیروت ۱۹۸۳.
و نام چهار کتاب را به عنوان حاشیه بر کتابهای چهارگانه آورده است. [۳۷۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۷، ص۱۰۳، بیروت ۱۹۸۳.
در منابع، از حواشی دیگری هم بر این کتاب نام برده شده است، مانند حواشی شیخ احمد احسائی ، [۳۷۳]
علی بن حسن بحرانی، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، ج۱، ص۴۱۲، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی، نجف ۱۳۷۷، چاپ افست قم ۱۴۰۷.
حواشی میر داماد بر کتب اربعه [۳۷۴]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۴، تهران ۱۳۸۰.
و جامع الحواشی. [۳۷۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۵۱، بیروت ۱۹۸۳.
شروحی هم بر مشیخه تهذیب (به تنهایی یا همراه با مشیخه کتاب من لایحضره الفقیه ) نگاشته شده، مانند حدیقة الانظار اثر محمدعلی بن قاسم آل کشکول. [۳۷۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۶، ص۳۹۰، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۷۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۴، ص۶۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۷۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۱، ص۷۱، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۷۹]
احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتب‌ها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی، ج۱، ص۱۵۷، ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، قم ۱۴۱۰.
رسالة فی الجمع بین احادیث باب الزیادات من التهذیب از شیخ احمد احسائی نیز نوعی شرح تهذیب است. [۳۸۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۱، ص۱۶۴، بیروت ۱۹۸۳.
از این شروح و حواشی، فقط ملاذالاخیار اثر علامه مجلسی در شانزده جلد چاپ شده که شرحی کامل بر تهذیب است. [۳۸۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۲، ص۱۹۱، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۸۲]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷.
در این شرح مطالب بسیاری از دیگر شروح تهذیب بویژه شرح محمد تقی مجلسی و مولی عبدالله تستری ، نقل شده است. [۳۸۳]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج۱، ص۴۳، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷.
مقدمه شرح ملاطاهر قمی بر تهذیب به صورت عکسی در ضمیمه کتاب ترتیب التهذیب سید هاشم بحرانی به چاپ رسیده است. کتاب ترتیب التهذیب و شرح آن [۳۸۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۶۴، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۸۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۳، ص۱۴۴، بیروت ۱۹۸۳.
بر پایه این باور تدوین شده که تهذیب، ترتیب و تنظیم شایسته‌ای ندارد، [۳۸۶]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۳۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
[۳۸۷]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۴۲، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
[۳۸۸]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۴۵، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
ولی برخی این کتاب را «تخریب التهذیب» نامیده‌اند. [۳۸۹]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۳۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
از دیگر کارهای انجام شده در باره تهذیب، این موارد شایان ذکرند: ترجمه تهذیب الاحکام از محمد تقی گیلانی ، [۳۹۰]
حیدرعلی بن عزیزالله مجلسی، رساله انساب خاندان مجلسی، ج۱، ص۲۶۷، در آقااحمد کرمانشاهی، مرآت الاحوال جهان نما، بخش ۱، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۷۰ ش.
ترجمه تهذیب الاحکام اثر محمدیوسف گورکانی، [۳۹۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۹۲، بیروت ۱۹۸۳.
مختصر مزار کتاب التهذیب از محمد جاوجانی ، [۳۹۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲۰، ص۲۰۸، بیروت ۱۹۸۳.
گزیده تهذیب از محمد باقر بهبودی (تهران ۱۳۷۰ ش)، تنبیه الاریب و تذکرة اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب اثر سیدهاشم بحرانی و گزیده آن انتخاب الجیّد من تنبیهات السید از حسن دمستانی، [۳۹۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۲، ص۳۵۸، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۹۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۴۴۰، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۹۵]
کاظم مدیرشانه چی، تاریخ حدیث، ج۱، ص۱۴۶، تهران ۱۳۷۷ ش.
رساله فی اسانید التهذیب از فخرالدین طُرَیْحی [۳۹۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۱، ص۶۴، بیروت ۱۹۸۳.
و تصحیح الاسانید اثر میرزا محمد اردبیلی (مؤلف جامع الرواة).اردبیلی در این اثر با تعویض اسناد، طرق دیگری برای احادیث تهذیب به دست داده که به گفته او بسیاری از اسناد تهذیب را تصحیح می‌کند. [۳۹۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۱۹۳، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۹۸]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السیدبحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، ج۴، ص۷۶ـ۷۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۹۹]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، مقدمه بروجردی، ص د ـ ز، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
این اثر با اضافاتی در خاتمه مستدرک الوسائل [۴۰۰]
حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۶، ص۱۵ـ۳۹۹، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
و تلخیص آن در جامع الرواة [۴۰۱]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۷۳ـ۵۲۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
آورده شده است.از دیگر آثار مهم در این باره، ترتیب اسانید کتاب التهذیب اثر آیت الله حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی به خط حسن نوری همدانی است (مشهد ۱۴۱۴) که تحریر نخست آن با نام تنقیح اسانید التهذیب (قم ۱۴۱۱) چاپ شده و نیز رجال اسانید یا طبقات رجال کتاب التهذیب، اثر آیت الله حاج آقاحسین طباطبائی بروجردی (مشهد ۱۴۱۳) است. [۴۰۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۱۵، ص۱۴۹، بیروت ۱۹۸۳.
در جامع الرواة محمد اردبیلی ، و سپس به گونه‌ای کامل‌تر و دقیق‌تر در معجم رجال الحدیث آیت الله سید ابوالقاسم خوئی ، فهرست راویان تهذیب (همراه با دیگر کتابهای چهارگانه) با تعیین مشایخ و شاگردان ذکر شده است. بررسی تک تک راویان تهذیب (در ضمن کتب اربعه) در لوح فشرده « درایة النور » (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، قم، زیرنظر سیدمحمدجواد شبیری) و نیز توضیح و تبیین اسناد مبهم کتابهای چهارگانه، از جمله تهذیب، در کتاب توضیح الاسانید تألیف سیدمحمدجواد شبیری (چاپ نشده) به طور گسترده آمده است. ۲۲ - نسخه‌های تهذیبنسخه اصلی کتاب به خط مؤلف در اختیار نوادگان وی، آل طاووس ، قرار داشته است. [۴۰۳]
ابن طاووس علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة،ص ۲۵، چاپ فضل الله نوری، جاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
[۴۰۴]
ابن طاووس عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه‌السلام فی النجف، ج۱، ص۶۸، قم: منشورات الرضی.
[۴۰۵]
ابن طاووس عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه‌السلام فی النجف، ج۱، ص۸۶، قم: منشورات الرضی.
شهید اول از این نسخه نقل کرده [۴۰۶]
محمدبن مکی شهیداول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، ص۳۰۷، قم ۱۴۱۹.
و شهیدثانی دو جلد تهذیب به خط مؤلف را در اختیار داشته است. [۴۰۷]
زین الدین بن علی شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۲، ص۱۷۷، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
[۴۰۸]
زین الدین بن علی شهیدثانی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الالفیة، ج۱، ص۲۵۰، چاپ محمد حسون، قم ۱۳۷۸ ش.
نسخه‌ای از کتاب به خط مؤلف، که پسر او آن را بر پدر قرائت کرده، نزد علی بن محمد بیاضی (متوفی ۸۷۷) بوده است. [۴۰۹]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۲۲۳، تهران ۱۳۸۰.
حسن بن زین الدین، در منتقی الجُمان بیشترین نقل (هفتاد مورد و همگی در کتاب الصلاة) را از نسخه اصل تهذیب ارائه کرده و‌گاه بدقت، خصوصیات خط مؤلف را بیان نموده است. [۴۱۰]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۴۱۱]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۱۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
وی به اشتباهاتی که در این نسخه بوده و برخی از آنها بعداً اصلاح شده، اشاره کرده است، از جمله به تصحیف واو به «عن». [۴۱۲]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۲۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۴۱۳]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۴۱۴]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۲، ص۲۹۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
به نظر او [۴۱۵]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۳۹۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۴۱۶]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۳۹۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
[۴۱۷]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج۱، ص۵۰۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش.
برخی از اصلاحات نسخه به خط مؤلف نیست و اشکالات نسخه اصل نشان می‌دهد که نباید تمام اشتباهات کتاب را کار ناسخان دانست.آخرین گزارش از این نسخه آن است که در دست نوه حسن بن زین الدین، علی بن محمد عاملی بوده است. [۴۱۸]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۶، ص۲۴۳، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲.
نسخه‌ای از تهذیب شامل جزء اول آن در کتابخانه علامه سیدمحمدحسین طباطبائی (متوفی ۱۳۵۹ ش) نگهداری می‌شده که به نوشته یکی از مالکان نسخه، که معاصر شیخ بهایی بوده، شیخ بهایی آن را به خط مؤلف می‌دانسته است [۴۱۹]
محمدبن حسن طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۳، چاپ محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد ۱۳۴۷ش.
ولی با عنایت به نبودن نشانه‌های نسخ اصلی و وجود علائم مقابله و بلاغ، که نشانه اصلی نبودن نسخه است، و شواهد دیگر، [۴۲۰]
محمدبن حسن طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد ۱۳۴۷ش.
این نسخه نمی‌تواند به خط مؤلف باشد، هرچند قطعاً نسخه‌ای قدیمی است.نسخه دستنویس حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهایی، شامل بخشهایی از تهذیب که بیشتر آن با نسخه اصلی مقابله شده، موجود است. [۴۲۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۴، ص۵۰۴، بیروت ۱۹۸۳.
[۴۲۲]
احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مدظلّه العالی، ج۱، ص۲۸۸، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
[۴۲۳]
صالح شهرستانی، «نسخه‌های خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانه ملی ملک»، ج۱، ص۱۰۴، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش.
نسخه‌های فراوانی از تهذیب در کتابخانه‌های اسلامی نگهداری می‌شود [۴۲۴]
صالح شهرستانی، «نسخه‌های خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانه ملی ملک»، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۱۳، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش.
[۴۲۵]
هاشم رسولی محلاتی، «تحقیق و بررسی مؤلفات چاپی و غیرچاپی شیخ طوسی و شروح و تعلیقات و تلخیص و ترتیب و ترجمه آنها»، ج۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش.
[۴۲۶]
محمدباقر حجتی، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، ج۱، ص۶۲۸ـ۶۴۹، در یادنامه شیخ طوسی، به کوشش محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۵۴ ش.
[۴۲۷]
محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۲ـ ۱۵۳، مشهد ۱ ش.
[۴۲۸]
احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ج۲، ص۱۵۷ـ۱۶۳، قم ۱۴۱۴.
که بسیاری از آنها معتبر است. [۴۲۹]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۵۵۷، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۴۳۰]
کاظم مدیرشانه چی، «نفایس مخطوطات شیخ طوسی»، ج۱، ص۳۴۲ـ۳۴۴، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش.
۲۲.۱ - قدیمی‌ترین نسخه تهذیبقدیمیترین نسخه تاریخ دارِ آن (تاریخ کتابت: ۵۷۵) ــ که جلد چهارم و بخشی از جلد پنجم کتاب را در بردارد ــ در کتابخانه آیت الله گلپایگانی در قم نگاهداری می‌شود. [۴۳۱]
کاظم مدیرشانه چی، تاریخ حدیث، ج۱، ص۱۴۵، تهران ۱۳۷۷ ش.
تهذیب نخستین باردر دو جلد رحلی به تصحیح احمدشیرازی و باقر قوچانی در ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ چاپ سنگی شد. چاپ‌های دیگر تهذیب به قطع وزیری و در ده جلد است، یکی به تصحیح سیدحسن موسوی خرسان (نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ که بار‌ها چاپ افست شده است)، و دیگری به تصحیح محمدجعفر شمس الدین (بیروت ۱۴۱۲) و تصحیح علی اکبر غفاری (تهران ۱۳۷۶ ش). ۲۳ - فهرست منابع(۱) حسن بن ابی طالب آبی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، بیروت ۱۹۸۳. (۳) ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. (۴) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲. (۵) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۶. (۶) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ ش. (۷) ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۸) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. (۹) ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ ش. (۱۰) ابن طاووس عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه‌السلام فی النجف، قم: منشورات الرضی. (۱۱) ابن طاووس علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، چاپ فضل الله نوری، جاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش. (۱۲) ابن طاووس علی بن موسی، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم ۱۴۰۹. (۱۳) ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ عبدالحسین امینی، نجف ۱۳۵۶. (۱۴) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۵) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السیدبحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۶) علی بن حسن بحرانی، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی، نجف ۱۳۷۷، چاپ افست قم ۱۴۰۷. (۱۷) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم. (۱۸) حسین بروجردی، تنقیح اسانید التهذیب، چاپ مهدی صادقی، قم ۱۴۱۱. (۱۹) محمدتقی تستری، الاخبار الدخیلة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۰. (۲۰) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴. (۲۱) محمدتقی تستری، مستدرک الاخبار الدخیلة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۶. (۲۲) مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸. (۲۳) عبدالله بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹. (۲۴) عبدالنبی جزایری، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، قم ۱۴۱۸. (۲۵) محمدباقر حجتی، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامه شیخ طوسی، به کوشش محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۵۴ ش. (۲۶) محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۷) احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتب‌ها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی، ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، قم ۱۴۱۰. (۲۸) احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴. (۲۹) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مدظلّه العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش. (۳۰) محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲؛ (۳۱) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳۲) هاشم رسولی محلاتی، «تحقیق و بررسی مؤلفات چاپی و غیرچاپی شیخ طوسی و شروح و تعلیقات و تلخیص و ترتیب و ترجمه آنها»، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش. (۳۳) جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، قم ۱۴۲۱. (۳۴) علی سیستانی، قاعده لاضرر و لاضرار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۳۵) محمدجواد شبیری، چهار مقاله، در مقالات فارسی، ش ۵۵، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ ش. (۳۶) محمدجواد شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، علوم الحدیث، سال ۳، ش ۶ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۰). (۳۷) محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین بن سعید»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر ـ آبان ۱۳۷۶). (۳۸) صالح شهرستانی، «نسخه‌های خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانه ملی ملک»، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش. (۳۹) محمدبن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. (۴۰) محمدبن مکی شهیداول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹. (۴۱) زین الدین بن علی شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. (۴۲) زین الدین بن علی شهیدثانی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الالفیة، چاپ محمد حسون، قم ۱۳۷۸ ش. (۴۳) حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ علاء آل جعفر، قم ۱۴۱۶. (۴۴) محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰. (۴۵) محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت. (۴۶) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲. (۴۷) محمدبن حسن طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، چاپ محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد ۱۳۴۷ش. (۴۸) محمدبن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش. (۴۹) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۵۰) محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۵۱) محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷. (۵۲) محمدبن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰. (۵۳) احمد عابدی، «شیوه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام»، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۷۷). (۵۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ. (۵۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲. (۵۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹. (۵۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق، مشهد ۱۴۱۲. (۵۸) علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ ش. (۵۹) ثامر هاشم حبیب عمیدی، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة»، تراثنا، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (رجب ـ ذیحجّه ۱۴۱۹)، سال ۱۵، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۲۰)، ش ۲ (ربیع الاخر ـ جمادی الاخره ۱۴۲۰). (۶۰) محمدبن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹، چاپ افست ۱۳۶۳ ش. (۶۱) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱ ش. (۶۲) علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزایری، قم ۱۴۰۴. (۶۳) طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم. (۶۴) عنایه الله قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم. (۶۵) ابوالهدی کلباسی، سماءالمقال فی علم الرجال، چاپ محمد حسینی قزوینی، قم ۱۴۱۹. (۶۷) محمدبن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم، (۶۶) ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ ش. (۶۸) اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش. (۶۹) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶. (۷۰) حیدرعلی بن عزیزالله مجلسی، رساله انساب خاندان مجلسی، در آقااحمد کرمانشاهی، مرآت الاحوال جهان نما، بخش ۱، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۷۰ ش. (۷۱) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، تهران ۱۳۸۰. (۷۲) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷. (۷۳) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳. (۷۴) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ ش. (۷۵) کاظم مدیرشانه چی، تاریخ حدیث، تهران ۱۳۷۷ ش. (۷۶) کاظم مدیرشانه چی، «نفایس مخطوطات شیخ طوسی»، در یادنامه شیخ طوسی، ج ۱، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ش. (۷۷) محمدبن محمد مفید، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة، چاپ مهدی نجف، قم ۱۴۱۳ الف. (۷۸) محمدبن محمد مفید، کتاب المزار، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۱۳ ب. (۷۹) محمدبن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۰. (۸۰) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۸۱) حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. (۸۲) حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. (۸۳) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الوافی، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش. (۸۴) محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. (۸۵) مهذب الدین نیلی، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف ۱۳۸۶، چاپ افست قم (۱۳۹۴). ۲۴ - پانویس
۲۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تهذیب الاحکام »، شماره۴۱۱۰. سایت اندیشه قم • |