زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

تمبر در ایران




نخستین بار در ۱۲۷۹ با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهرِ بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در ایران رواج یافت.
[۱] ۲۶۹، حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
[۲] حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۲۹۴.



۱ - تاریخچه


نوین فرح بخش
[۳] فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۷.
تاریخ تأسیس این دفتر را ۱۲۷۳ و تاریخ بسته شدن آن را ۱۲۷۴ ذکر کرده است. در ۱۲۸۲، هیئتی از ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام ریستر، که از منظور هیئت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیروخورشید تهیه کرد و نمونه های چاپ شدة آن را به نمایندگان ایران نشان داد. لیکن چون قبلاً اجازه نگرفته بود، هیئت ایرانی آن را نپذیرفت و شخصی به نام بار عهده دار این کار شد.
[۴] ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، ج۱، ص۱۱۴.
[۵] ضیاءالدین هاجری، تمبر جام جهان نما، ج۱، ص۲۶۱.
مقامات ایرانی با نمونة تمبرهای بار با طرح شیروخورشید موافقت کردند، لیکن استفاده از تمبر به سبب بی سروسامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرار گرفت. از این تمبرها، که به «سریِ باقری» معروف بود، تا ۱۲۹۶ استفاده شد (وزارت پست و تلگراف و تلفن؛.
[۶] فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، ج۲، ص۱۶ـ۱۷.
[۷] ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، ج۱، ص۱۱۴ـ ۱۱۵.
[۸] فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۲۸.
[۹] جعفرقلی افشار قاسملو، «تمبرهای ایران به یادبود مشاهیر ادب و هنر»، ج۱، ص۶۰۹.


۲ - عضویت اتحادیه جهانی پست


در ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیة جهانی پست در آمد.
[۱۰] فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، ج۲، ص۴۲ - ۴۶.
مدتی بعد با پشتکار میرزاعلی خان امین الدوله، وزیر پستخانه، ادارة ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: «از این پس تمام اسناد معاملات از نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیة نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات... موافق قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت ادارة مذکور برسد»، هرچند که این تمهیدات دیری نپایید.
[۱۱] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱.


۳ - انواع تمر


با توجه به این‌که انتشار تمبر در انحصار دولت است، پیامها و تصاویر روی تمبر، دیدگاههای رسمی حکومت را در عرصه های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کند. در دورة قاجار، نقش شیروخورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند (تمبرهای منتشر شده در دورة قاجار در مجموعه های تمبر).
سورشارژِ (مُهری که به نشانة تغییر قیمت، تغییر حکومت یا موارد دیگر بر روی تمبر می‌زنند. این مهر، تمبر را باطل نمی‌کند) تمبرها با عنوان تمبر موقت یا چاپ تمبرهای انقلابی نیز نشانة وجود بحران سیاسی است.
[۱۲] م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، ج۱، ص۴۲.
در ۱۳۲۶، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی بر روی آن مهر «آزادیستان» زد. در ۱۳۲۷، در پی نهضت مردم لار به رهبری سیدعبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت «پست ملت اسلام» به چاپ رسید. در شوال ۱۳۳۳، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، بر روی تمبرهای ادارة پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگلستان) خورد که نشانة تسلط انگلستان بر آن‌جا بود
[۱۳] م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، ج۱، ص۷۴.
در ۱۳۳۵، در پی نهضت انقلابی کازرون، بر روی تمبرهای احمدشاهی مهر «ملت کازرون» زدند. همینطور انتشار تمبری با عنوان «پست انقلابی ایران گیلان ۲۵ ثور ۱۲۹۹» (۱۴ شعبان ۱۳۳۸) برای اعلان جمهوری در گیلان به رهبری میرزاکوچک خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب یا سری پستی کاوه شد علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت «پست دولت جمهوری شوروی ایران» درست کردند که بر روی پاکتهای رسیده می‌زدند.
[۱۴] ۲۸۶، ابراهیم فخرائی، سردار جنگل، ج۱، ص۲۷۳.
[۱۵] فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۳ ـ ۸۷.
مهر «سانسور جمهوری طلبان غرب ۱۳۰۳» بر روی تمبرهای بسته های پستی همدان و سنندج و قزوین و اراک، بیانگر تمایلات جمهوری خواهانة حاکمان غرب کشور بود.
[۱۶] فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۷.
برخی نیز عبارت «ممالک محروسة ایران» را بر تمبرهای دورة احمدشاهی، نوعی صحه گذاشتن دولت بر فقدان یا ضعف حکومت مرکزی در این دوره می‌دانند.
[۱۷] به نقل فریدون کشاورز، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، ج۱، ص۲۵، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی.


۴ - پایان سلسله قاجار


پایان سلسلة قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبانماه ۱۳۰۴ـ ۱۹۲۵» بر روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید.
[۱۸] فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۸.
از آن پس بر روی تمبرها چهرة شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی، چون کارخانه و راه آهن و دادگستری و پادگان و سد یا پلهای بزرگ در دورة پهلوی، نقش می‌گردید.
[۱۹] ش ۶۶۸ـ۶۷۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۹۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۰] ش ۱۰۶۵ـ ۱۰۶۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۱] ش ۱۰۹۶ـ۱۰۹۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۳۰، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۲] ش ۱۱۵۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۳۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
تصاویر این بناها بر تمبرهای این دوره، تسلط نمادهای غربی تجدد را بر حوزه های فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهد.
[۲۳] ۵۸، سیروس سمیعی، ج۱، ص۵۶، «سرزمین تخیلی: معماری ایران از ورای تمبرهای پستی»، گفتگو، ش ۱۳.
در دورة پهلوی، همچنین تأکیدی افراطی بر نمادهای باستانی وجود داشت. برخی از اقدامات آنان عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران در تمبری سورشارژ شده در۱۳۱۴ ش و انتشار دورة تمبر با تصاویر ورزشهای باستانی.
[۲۴] فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۹۸ ـ ۹۹، ش ۶۸۵ـ ۷۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۵] ش ۸۱۹ ـ ۸۲۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۶] ش ۹۳۲ـ ۹۳۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۱۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی شیرازی، رودکی و ابن سینا از دیگر مضامین تمبرهای این دوره است.
[۲۷] ش ۸۱۹ ـ ۸۲۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۲۸] ش ۸۸۵ ـ ۸۸۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۱۳.
[۲۹] ش ۱۰۸۶ـ ۱۰۸۸، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
تأکید ویژة محمدرضا پهلوی بر گسترش مناسبات خارجی، از تمبرهایی که به مناسبت بازدید سران کشورها از ایران منتشر می‌شد، هویداست. در اردیبهشت ۱۳۲۸ نیز به یادبود تلاشهای ایران در جهت پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم مجموعه تمبری چاپ شد. تمبری که در ۱۳۴۴ ش به مناسبت همکاری منطقه ای پاکستان و ترکیه و ایران منتشر شد، گویای تلاش در ایفای نقش فعال در منطقة خاورمیانه بود.
[۳۰] ش ۸۲۴ ـ ۸۲۸، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۳۱] ش ۱۰۳۵ـ۱۰۳۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۳۲] ش ۱۱۹۶ـ۱۱۹۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۴۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۳۳] ش ۱۲۷۶ـ۱۲۷۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۵۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
در ۶ بهمن ۱۳۴۴ دورة تمبری نُه عددی به مناسبت انقلاب سفید منتشر شد که تصویر هر یک از آن‌ها یکی از جنبه های انقلاب را نشان می‌داد. در سالهای متوالی، دورة تمبرهای یادبود انقلاب سفید منتشر می‌شد.
[۳۴] ش ۱۲۹۸ـ ۱۳۰۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۵۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۳۵] ش ۱۵۷۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۹۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۳۶] ش ۱۶۹۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۱۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.


۵ - ویژگی تمبرهای پهلوی


بارزترین ویژگی تمبرهای دورة پهلوی، اختصاص داشتن آن‌ها به شاه و خانوادة سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره، و چهرة شاه، تصویر غالب تمبرهاست.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ ش، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب، که در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزة مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می‌کرد.
[۳۷] ش ۱۹۴۶ـ۱۹۴۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۵۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
برخی تمبرهای منتشر شده در ۱۳۵۹ ش به بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت اللّه طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت.
[۳۸] ش ۱۹۹۴، ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۶۲ـ۲۶۴، ۲۰۰۲، فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب‌ به‌طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظة تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در ۲۹ اسفند ۱۳۵۸
[۳۹] ش ۱۹۸۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
نشانِ قدردانی ملت از مردی بود که نماد مقاومت و پایداری در مقابل استبداد و استعمار گشته بود همینگونه تمبر بزرگداشت غلامرضا تختی، کشتی گیر صاحب نام،
[۴۰] ش ۲۲۶۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۱۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
که مردم مرگ نابهنگام او را به ساواک نسبت می‌دادند. در تمبرهای پس از انقلاب، مشارکت مردم در امور و تأکید بر ارزشهای اسلامی جایگاهی ویژه دارد. تصویر زنی با حجاب اسلامی و اسلحه ای بر دوش، نماز جماعت، مراسم حج، دفاع مقدس، نهضت سوادآموزی و فعالیتهای جهاد سازندگی، تغییر ارزشها را پس از انقلاب نشان می‌دهد.
[۴۱] ش ۲۰۱۲ـ۲۰۲۱، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.

ته نقش تمبرهای ایران ــ که در دورة قاجار، تصویر شیر و در دورة پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ــ در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.
[۴۲] فوزی غفاری نور، آنچه درباره تمبر باید بدانیم، ج۱، ص۲۰.
[۴۳] سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، ج۱، ص۷۵۱ـ۷۵۲، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴.
به جای شیروخورشیدِ زیر تاج، که نشان ملی دورة پهلوی محسوب می‌شد، لالة سرخ (نماد شهادت) با ظرافت به شکل کلمة «اللّه» ترسیم شده است.
[۴۴] ش ۲۰۰۷ـ ۲۰۰۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.


۶ - چاپ تمبر بعد از انقلاب


چاپ تمبرهایی به مناسبت بزرگداشت شعرای ایرانی و نیز شعرای مسلمان و پارسی گو و رجال بزرگ علم و دین همچون فردوسی، ملاهادی سبزواری، شیخ مرتضی انصاری، شیخ مفید، خواجه نصیرالدین طوسی، مقدس اردبیلی، علامه اقبال لاهوری، نعیم فراشری (شاعر آلبانیایی)، سعدی، حافظ، مولوی از دیگر مضامین تمبرهای پس از انقلاب است.
[۴۵] ش ۲۱۱۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۸۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۴۶] ش ۲۳۳۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۲۳، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۴۷] ش ۲۴۲۵ـ ۲۴۴۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۴۸] ش ۲۵۲۶ـ ۲۵۲۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۵۸ ـ ۳۵۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۴۹] ش ۲۶۰۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۰، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۰] ش ۲۶۱۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۱] ش ۲۶۲۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۲] ش ۲۷۴۱، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۹۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۳] ش ۲۷۶۷ـ۲۷۶۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۹۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.

تغییر محتوایی تمبرهای اعیاد و جشنها نیز در خور توجه است. به جای تمبرهای ویژة جشنهای ۲۵۰۰ ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبتهای مذهبی چاپ می‌شود. تمبرهای ویژة هفتة وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسیده است. حمایت از جنبشهای اسلامیِ دیگر کشورها، همچون انتفاضة فلسطین و قیام مردم افغانستان، در این میان جایگاهی خاص دارد.
[۵۴] ش ۲۰۳۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۵] ش ۲۱۶۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۶] ش ۲۶۶۸، ۲۶۷۳، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.

بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت، به صور گوناگون تصویر شده است؛.
[۵۷] تمبر بزرگداشت سالگرد شهادت عزالدین قسام در ۱۳۶۴ ش و تمبر بزرگداشت شهدای حزب اللّه لبنان در ۱۳۶۶ ش، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی.
[۵۸] ش ۲۰۴۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۷۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۵۹] ش ۲۱۵۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۶۰] ش ۲۲۲۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۰۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۶۱] ش ۲۶۷۴ـ ۲۶۷۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۸۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.

جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می‌کند؛ مانند تمبر «فاجعة بمباران شیمیایی حلبچه» در اسفند ۱۳۶۶، تمبر «روز مقاومت و پیروزی» به مناسبت آزادسازی خرمشهر، و سلسله تمبرهای «دفاع مقدّس» در بزرگداشت وقایع جنگ چون آزادسازی هویزه و سوسنگرد در ۱۳۵۹ش و شکست حصر آبادان در ۱۳۶۰ ش.
[۶۲] ش ۲۱۹۸ـ۲۲۰۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۶۳] ش ۲۲۹۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۱۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
[۶۴] ش ۲۴۹۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.

امروزه، چند انجمن دوستدار تمبر فیلاتلی در زمینة گردآوری و مطالعة تمبرهای ایرانی فعالیت می‌کنند، از جمله انجمن دوستداران تمبر اصیل و «انجمن مطالعاتی دوستداران تمبر ایران». مجلاتی اختصاصی نیز چون جام تمبر، تمبر، و پیام تمبر در ایران‌ به‌طور متناوب چاپ شده است.
[۶۵] سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، ج۱، ص۷۵۰ـ۷۵۱، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴.


۷ - فهرست منابع


(۴۲) سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۵).
(۴۳) جعفرقلی افشار قاسملو، «تمبرهای ایران به یادبود مشاهیر ادب و هنر»، آینده، سال ۷، ش ۸ (آبان ۱۳۶۰).
(۴۴) انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: طرح نو، ۱۳۷۲ ش.
(۴۵) حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران (۱۳۲۶ ش).
(۴۶) عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری.
(۴۷) و، یادداشتهای ملک المورخین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۴۸) سیروس سمیعی، «سرزمین تخیلی: معماری ایران از ورای تمبرهای پستی»، گفتگو، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۵).
(۴۹) فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۵۰) فوزی غفاری نور، آنچه درباره تمبر باید بدانیم، (مشهد) ۱۳۷۰ ش.
(۵۱) ابراهیم فخرائی، سردار جنگل، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵۲) م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، (بی جا) ۱۳۶۱ ش.
(۵۳) ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، تهران ۱۳۷۶ش.
(۵۴) حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵۵) فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۵۶) همو، تمبرهای اوّلیة ایران، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۵۷) ضیاءالدین هاجری، تمبر جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۵۸) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ ش

۸ - پانویس

 
۱. ↑ ۲۶۹، حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
۲. ↑ حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۲۹۴.
۳. ↑ فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۷.
۴. ↑ ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، ج۱، ص۱۱۴.
۵. ↑ ضیاءالدین هاجری، تمبر جام جهان نما، ج۱، ص۲۶۱.
۶. ↑ فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، ج۲، ص۱۶ـ۱۷.
۷. ↑ ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، ج۱، ص۱۱۴ـ ۱۱۵.
۸. ↑ فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۲۸.
۹. ↑ جعفرقلی افشار قاسملو، «تمبرهای ایران به یادبود مشاهیر ادب و هنر»، ج۱، ص۶۰۹.
۱۰. ↑ فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، ج۲، ص۴۲ - ۴۶.
۱۱. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱.
۱۲. ↑ م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، ج۱، ص۴۲.
۱۳. ↑ م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، ج۱، ص۷۴.
۱۴. ↑ ۲۸۶، ابراهیم فخرائی، سردار جنگل، ج۱، ص۲۷۳.
۱۵. ↑ فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۳ ـ ۸۷.
۱۶. ↑ فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۷.
۱۷. ↑ به نقل فریدون کشاورز، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، ج۱، ص۲۵، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی.
۱۸. ↑ فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۸.
۱۹. ↑ ش ۶۶۸ـ۶۷۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۹۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۰. ↑ ش ۱۰۶۵ـ ۱۰۶۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۱. ↑ ش ۱۰۹۶ـ۱۰۹۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۳۰، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۲. ↑ ش ۱۱۵۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۳۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۳. ↑ ۵۸، سیروس سمیعی، ج۱، ص۵۶، «سرزمین تخیلی: معماری ایران از ورای تمبرهای پستی»، گفتگو، ش ۱۳.
۲۴. ↑ فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۹۸ ـ ۹۹، ش ۶۸۵ـ ۷۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۵. ↑ ش ۸۱۹ ـ ۸۲۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۶. ↑ ش ۹۳۲ـ ۹۳۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۱۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۷. ↑ ش ۸۱۹ ـ ۸۲۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۲۸. ↑ ش ۸۸۵ ـ ۸۸۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۱۳.
۲۹. ↑ ش ۱۰۸۶ـ ۱۰۸۸، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۰. ↑ ش ۸۲۴ ـ ۸۲۸، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۱. ↑ ش ۱۰۳۵ـ۱۰۳۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۲. ↑ ش ۱۱۹۶ـ۱۱۹۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۴۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۳. ↑ ش ۱۲۷۶ـ۱۲۷۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۵۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۴. ↑ ش ۱۲۹۸ـ ۱۳۰۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۵۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۵. ↑ ش ۱۵۷۶، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۱۹۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۶. ↑ ش ۱۶۹۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۱۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۷. ↑ ش ۱۹۴۶ـ۱۹۴۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۵۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۸. ↑ ش ۱۹۹۴، ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۶۲ـ۲۶۴، ۲۰۰۲، فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۳۹. ↑ ش ۱۹۸۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۰. ↑ ش ۲۲۶۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۱۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۱. ↑ ش ۲۰۱۲ـ۲۰۲۱، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۲. ↑ فوزی غفاری نور، آنچه درباره تمبر باید بدانیم، ج۱، ص۲۰.
۴۳. ↑ سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، ج۱، ص۷۵۱ـ۷۵۲، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴.
۴۴. ↑ ش ۲۰۰۷ـ ۲۰۰۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۵. ↑ ش ۲۱۱۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۸۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۶. ↑ ش ۲۳۳۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۲۳، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۷. ↑ ش ۲۴۲۵ـ ۲۴۴۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۸. ↑ ش ۲۵۲۶ـ ۲۵۲۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۵۸ ـ ۳۵۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۴۹. ↑ ش ۲۶۰۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۰، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۰. ↑ ش ۲۶۱۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۱. ↑ ش ۲۶۲۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۷۵، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۲. ↑ ش ۲۷۴۱، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۹۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۳. ↑ ش ۲۷۶۷ـ۲۷۶۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۹۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۴. ↑ ش ۲۰۳۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۶۸، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۵. ↑ ش ۲۱۶۰، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۶. ↑ ش ۲۶۶۸، ۲۶۷۳، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۷. ↑ تمبر بزرگداشت سالگرد شهادت عزالدین قسام در ۱۳۶۴ ش و تمبر بزرگداشت شهدای حزب اللّه لبنان در ۱۳۶۶ ش، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی.
۵۸. ↑ ش ۲۰۴۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۷۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۵۹. ↑ ش ۲۱۵۹، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۱، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۰. ↑ ش ۲۲۲۵، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۰۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۱. ↑ ش ۲۶۷۴ـ ۲۶۷۷، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۸۴، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۲. ↑ ش ۲۱۹۸ـ۲۲۰۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۲۹۹، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۳. ↑ ش ۲۲۹۳، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۱۶، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۴. ↑ ش ۲۴۹۲، فریدون نوین فرح بخش، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار.
۶۵. ↑ سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، ج۱، ص۷۵۰ـ۷۵۱، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴.


۹ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر در ایران»، شماره.    


رده‌های این صفحه : پست | تمبر | مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.