ترکیب اعتباریترکیب اعتباری آن است که میان اجزای مرکب، غیر از هیأت و شکلِ حاصل از اجتماع آنها، یک جهت وحدت حقیقی وجود ندارد. ۱ - معنی ترکیبترکیب که در فلسفه به معنیِ «یکی شدنِ چند چیز» است، دارای اقسامی است: [۱]
"ترکیب".
۱. ترکیب اعتباری؛ ۲. ترکیب حقیقی. ۲ - ترکیب حقیقیترکیب حقیقی آن است که میان اجزای مرکب، یک جهت وحدت حقیقی (که ناشی از ذات و وجود واحدی در ازای ترکیب است) وجود دارد. ۲.۱ - نشانه ترکیب حقیقیو نشانه این نوع ترکیب، وجود آثار و ویژگی‌هایی برای خودِ مرکب (افزون بر آثار و ویژگی‌های تک‌تک اجزاء یا آثار مجموعِ اجزاء) است؛ مثلاً در ترکیب آب از اکسیژن و هیدروژن، افزون بر خواص و آثار طبیعی که خودِ اکسیژن و هیدروژن دارند، آب دارای ویژگی‌هایی خاصِ خود است. [۳]
"ترکیب حقیقی".
۳ - ترکیب اعتباریترکیب اعتباری آن است که میان اجزای مرکب، غیر از هیأت و شکلِ حاصل از اجتماعِ آنها، یک جهتِ وحدتِ حقیقی وجود ندارد [۴]
لمعات الهیه، زنوزی، ملاعبدالله؛ تهران، انجمن فلسفه ایران، بی‌تا، ص۹۷.
و اتحادِ اجزاء، یا اتحادی است فرضی و اعتباری است (به این معنا که در واقعْ ذهن است که اتحاد و وحدت را برای آن اجزاء، جعل کرده است) یا اتحادی است ناشی از هیأت و شکلِ خاصی که در نتیجه اجتماعِ اجزاء رخ می‌دهد (مثل ترکیب خانه از مصالح ساختمانی که اتحاد اجزای آن چیزی بیش از شکلِ ناشی از کنارِ هم بودنِ اجزاءْ نیست). اگر در ترکیب اعتباری، به واقعیتِ خارجیِ اجزاء توجه شود هیچ جهتِ وحدتِ حقیقی (که ناشی از تحققِ ذات یا وجودِ واحدی در ازایِ مرکب است) میان اجزا یافت نمی‌شود.۳.۱ - نشانه ترکیب اعتبارینشانه این قسم از ترکیب آن است که مرکب، افزون بر آثار و ویژگی‌هایی که تک‌تک یا مجموعِ اجزاء آن دارند، آثار و ویژگی‌هایی دیگر ندارد؛ یعنی ویژگی‌های آن عبارت است از ویژگی اجزاء یا برآیند مجموع ویژگی‌های اجزاء. ترکیب یک لشکر از سربازان، مثالی برای ترکیب اعتباری است؛ زیرا واقعیتِ خارجیِ لشکر، چیزی جز سربازان نیست و هیچ وحدت خارجی و حقیقی میان سربازانِ لشکر وجود ندارد. همچنین ترکیب خانه از مصالح نیز اعتباری است؛ زیرا اتحاد مصالح، اتحادی است ناشی از شکل خاصی که درنتیجهٔ کنارِ هم قرار گرفتن آنها پدید آمده است نه اتحاد وجودی و ذاتی. ۴ - اقسام ترکیب اعتباریترکیب اعتباری (مانند ترکیب حقیقی) دارای دو قسم است: [۵]
لمعات الهیه، زنوزی، ملاعبدالله؛ تهران، انجمن فلسفه ایران، بی‌تا، ص۹۸.
۴.۱ - ترکیب اعتباریِ خارجیترکیب اعتباری خارجی آن است که اجزاء ترکیب، در عالم واقعْ از یکدیگر متمایزند و کثرت واقعی و خارجی دارند. سبب کثرت و تمایز واقعی و خارجی اجزاء، تحققِ وجودهای مستقلِ متعدد برای آنهاست؛ یعنی اگر هر یک از اجزاء، وجودی غیر از وجود دیگری داشته باشند، تمایز و کثرت واقعی و خارجی دارند و ترکیبْ خارجی خواهد بود. هر مرکب خارجی، دارای ترکیب عقلی و ذهنی نیز هست. ۴.۱.۱ - مثالترکیب خانه از مصالح ساختمانی، ترکیب اعتباریِ خارجی است؛ زیرا اجزاء آن یعنی مصالح، هریک وجودی واقعی غیر از وجود دیگری دارند و در نهایت نیز این اجزاء به وحدتی واقعی نمی‌رسند و وجود خانه چیزی جز وجودِ تک‌تکِ اجزاء آن و شکلِ جمعی آن اجزاء نیست. به‌طور کلی، همه مرکبات صناعی (یعنی اشیایی که صنعت‌کاران تولید می‌کنند) مرکب اعتباری خارجی‌اند. همچنین همه گروه‌ها، مجامع و تشکل‌های انسانی که تعریفی عقلایی در نزد انسان‌ها دارند (نظیر یک حزب، یک لشکر، یک گروه و...)، دارای ترکیب اعتباری خارجی‌اند. همچنین ترکیب یک چیز با اَعراضش (نظیرِ ترکیب یک جسم با رنگ و بو و وضعِ خاصی که دارد) و ترکیب یک چیز با نسبت‌هایی (اضافاتی) که دارد (مثل ترکیب یک انسان با پدری‌اش نسبت به یک شخص دیگر)، از افرادِ ترکیب اعتباریِ خارجی محسوب می‌شوند. ۴.۲ - ترکیب اعتباریِ عقلی یا ذهنیترکیب اعتباری عقلی یا ذهنی آن است که اجزاء ترکیب، هرچند به وحدتی واقعی در خارج نمی‌رسند، اما دارای تمایز و کثرتِ خارجی نیز نیستند و تنها در ذهن و عقل از یکدیگر متمایز می‌شوند؛ البته نه به این معنا که ذهن برای مرکب، اجزایی را از پیشِ خودْ فرض می‌کند؛ بلکه به این معنا که ذهن اجزائی را که در مرکب به‌صورتِ غیر متمایز موجود است، از یکدیگر منحاز و متمایز می‌کند. ملاکِ کثرت و تمایزِ ذهنی و عقلی، عدمِ تعددِ تحقق اجزاء در خارج است. ۴.۱.۱ - مثالمثال مرکب اعتباری عقلی را مفهومِ "لا شیء" [۷]
به معنای "هیچ چیز".
دانسته‌اند؛ زیرا اولاً "لاشیء"، "عدم" است و عدم دارای جهت وحدت حقیقی نمی‌تواند باشد (چون وجود است که موجب وحدت می‌شود) ولذا این ترکیب، اعتباری است و ثانیاً در متن واقعْ یک "نبود" یا "عدم" بیشتر نیست و دارای اجزائی که تمایز خارجی داشته باشند نیست؛ اما در ذهن از دو مفهومِ "لا" (سلب یا نفی) و "شیء" تشکیل شده است و لذا ترکیب آن، عقلی است. [۸]
لمعات الهیه، زنوزی، ملاعبدالله؛ تهران، انجمن فلسفه ایران، بی‌تا، ص۹۷.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ترکیب اعتباری». |