تائیه ابنعامرتائیه ابن عامر (یا ذات الانوار)، قصیده‌ای عرفانی به عربی سروده ابوالفضل عزالدین عامربن عامر بصری، حکیم و عارف و ادیب قرن هشتم است. ۱ - انگیزهابن عامرِبصری قصیده تائیه را به خواهش برخی دوستانش، برای توضیح معانی تائیه ابن فارِض همراه با اضافات و مضامین جدیدی در باره معرفت روح و نَفس ناطقه و مبدأ و معاد سرود. [۱]
قسم ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹، محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
۲ - زمان و تعداد ابیاتدر سال سرودن تائیه و تعداد ابیات آن اختلاف هست. [۲]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائه الثامنه، ج۲، ص۲۳۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳]
اربع رسائل اسماعیلیه، چاپ عارف تامر، ج۱، ص۷۸، بیروت ۱۹۷۸.
[۴]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۷۴۶، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹.
[۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۱.
به نظر کامل مصطفی شیبی، سال نظم قصیده ۷۰۵ و تعداد ابیات آن ۵۰۷ است. [۶]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۲۷ـ ۱۲۹، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
۳ - محتوا و اجزاءتائیه ابن عامر، سیزده بند دارد که شامل دوازده نور یا اشاره و یک لمعه است. قسم لمعه، از انوار آن جداست و در باره احوال شاعر است. ۳.۱ - معارفمحتوای انوار تا نور دوازدهم بترتیب عبارت است از معرفت توحید ، روح، نفس ناطقه ، هیولا و فلک و عناصر و منبع وجود عقول و افلاک، رموز معجزات و مبدأ و معاد، رموز دقیق قرآن ، ظهور تباهی زمین و دگرگونی زمان، و معرفت صاحب وقت. [۷]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
[۸]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۱، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
۳.۲ - قیامت و اخلاقدر نور یازدهم مطالبی در باره قیامت و نزدیکی آن ذکر شده است که آن را نور دوازدهم ــ که در باره اخلاق و آداب و تشویق به کمالات انسانی است ــ تکمیل می‌کند. ۳.۳ - مراتب وجودوی در نور چهارم نظر فلاسفه را در باره نحوه صدور و مراتب وجود، دور از اصالت و درستی دانسته است. ابن عامر، همانند ابن فارض، با رد حلول، به نوعی اتحاد قایل شده که این اتحاد ناظر به فناست. [۹]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۰، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
۴ - عقیده ابن عامربه نظر عارف تامِر، [۱۰]
اربع رسائل اسماعیلیه، چاپ عارف تامر، ج۱، ص۷۸، بیروت ۱۹۷۸.
ابن عامر در این قصیده، عقاید اسماعیلیه را بوضوح بیان کرده و از تعابیر آنان استفاده کرده است.
۴.۱ - افکار شیعیاما به عقیده شیبی، [۱۱]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
ابن عامر قطعاً اسماعیلی نبوده و در تائیه، افکار و اعتقادات امامیه را بیان کرده است. [۱۲]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۴۵، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
به اعتقاد شیبی [۱۳]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۳، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
ساختار قصیده که از دوازده نور یا اشاره تشکیل شده، همچنین تعداد ابیات (۵۰۷) و سال نظم آن (۷۰۵)، بر شیعه دوازده امامی بودن ابن عامر دلالت می‌کند.
به گفته شیبی، [۱۴]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
ابن ۴.۲ - تصریح به تشیععامر در نور پنجم [۱۵]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۴۱، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
به رافضی بودن (شیعه بودن) خود تصریح، و حضرت علی علیه‌السلام را خلیفه و وصی پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله و سلم معرفی کرده است. [۱۶]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۳۷، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
[۱۷]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، ص۲۳۹، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
۴.۳ - نسبت غلوشیبی [۱۸]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۴، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
به جهت مصراعی از ابن عامر در باره شراب (وَخُذْ بِاعتدالٍ مِنْ لطائف ذَوْقِها) [۱۹]
ابن عامر، («قصیده تائیه»)، ج۱، صص۲۵۲، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
وی را از نُصَیریه، طایفه‌ای از غُلات، دانسته است، اما معلوم نیست که قصد ابن عامر در آن مصراع بیان نظر فقهی بوده باشد، زیرا مضمون آن با این بیت حافظ «صوفی ار باده به اندازه خورد نوشش باد/ ورنه اندیشه این کار فراموشش باد» [۲۰]
شمس الدین محمدحافظ، دیوان، ج ۱، غزل ۱۰۱، بیت ۱، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ش.
یکی است.
۵ - حلقه شیعه و صوفیهتائیه ابن عامر به مثابه حلقه‌ای استوار در جنبش‌های صوفیانه شیعی است که نشان می‌دهد دو وجهه نظر شیعی و صوفیانه در دوره پس از فتح بغداد به دست مغولان، کاملاً با یکدیگر پیوند یافته است. [۲۱]
کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ج۱، ص۱۳۵، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
۶ - چاپ‌های قصیدهچاپهای متعدد تائیه ابن عامر عبارت‌اند از: ۱) چاپ عبدالقادر مغربی (دمشق ۱۳۶۷)؛ ۲) چاپ عارف تامر در ضمن اربع رسائل اسماعیلیه (بیروت ۱۹۷۸)؛ ۳) چاپ قم در مجموعه ریاض الجنه تألیف زنوزی، به اهتمام علی رفیعی (۱۳۷۰ش). در تصحیح اخیرِ ریاض الجنه، ابیاتی از قصیده که در چاپ‌های قبل حذف شده بود، اضافه شده است. [۲۲]
محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنه، ج۱، ص۲۳۷، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
رضاقلی خان هدایت نیز در تذکره ریاض العارفین [۲۳]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، ج۱، ص۳۷۴ـ۳۷۶، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ش).
گزیده‌ای از نور اول قصیده را چاپ کرده است.
۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنه فی اعیان المائه الثامنه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۳) ابن عامر، («قصیده تائیه»)، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش. (۴) اربع رسائل اسماعیلیه، چاپ عارف تامر، بیروت ۱۹۷۸. (۵) محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش. (۶) شمس الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ش. (۷) کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش. (۸) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹. (۹) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ش)؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تائیه ابن عامر (یا ذات الانوار )»، شماره۳۱۹۶. |