بحر محیطبَحْرِ مُحیط، یا اقیانوس (یونانی: اُکِئانوس۳)، دریای بزرگی که جغرافی‌دانان کهن می‌پنداشتند همه خشکی‌های زمین را احاطه کرده است. ۱ - اقیانوس در نگاه یونانیانیونانیان اقیانوس را رود بزرگی می‌دانستند که سراسر قرص مسطح زمین را در برمی‌گرفت. در اساطیر یونانی اکئانوس ارشد تیتان‌ها بود که از ازدواج دو رب النوع گایا و اُرانوس پدید آمده‌اند. در این اساطیر گایا (زمین) عنصر اولیه، و اُرانوس رب النوع آسمان و کوهستان‌ها، و پدیدآورنده امواج بود. اکئانوس در جریان مبارزه زئوس و اُلمپیان باتیتان‌ها، جانب تیتان‌ها را گرفت؛ در نتیجه، زئوس حاکمیت خود را بر آب‌های جهان مستقر ساخت. گروهی از ارباب انواع که بر دریاها و رودها فرمان می‌راندند، از خویشاوندان اکئانوس محسوب می‌شدند. [۱]
گریمال، پیر، فرهنگ اساطیر یونان و رم، ج۱، ص۳۲۴، ترجمه احمد بهمنش، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۲]
گریمال، پیر، فرهنگ اساطیر یونان و رم، ج۲، ص۶۳۲-۶۳۳، ترجمه احمد بهمنش، تهران، ۱۳۶۷ش.
۲ - دیدگاه جغرافی‌دانان مسلمانجغرافینگاران مسلمان به پیروی از اساطیر یونانی در آغاز، دریای پیرامونی را اقیانوس، و سپس بحر محیط، بحر اخضر، بحر اخضر محیط مغربی (دریای محیط سبز باختری)، بحر ظلمات و اقیانوس مشرق می‌خواندند. [۳]
حدود العالم، ج۱، ص۹، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۴]
بیرونی، ابوریحان، التفهیم، ص۱۶۶، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۵]
مجمل التواریخ و القصص، ج۱، ص۴۷۰، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۷ش.
[۶]
دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ج۱، ص۱۷، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۷]
بلخی، محمود، بحرالاسرار فی معرفة الاخیار، ج۱، ص۱۳۳، کراچی، ۱۹۸۴م.
۳ - موقعیت جغرافیاییعلمای قدیم در تعیین موقعیت جغرافیایی بحرمحیط اختلاف نظر داشتند، ولی همه بر این باور بودند که این آب، ربع مسکون را از همه جهات احاطه کرده است، [۹]
حدود العالم، ج۱، ص۳۶، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۲ش.
برخی عقیده داشتند که این دریا از سرزمین حبشه تا بریتانیا را فرا گرفته است [۱۰]
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۸۵، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م.
برخی نیز گفته‌اند دریایی که بر کنار طنجه و اندلس قرار دارد، بحر محیط است [۱۱]
بیرونی، ابوریحان، التفهیم، ص۱۶۶، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۵۲ش.
عده‌ای هم معتقد بودند که اکثر جوانب زمین را این دریا در برگرفته است [۱۲]
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، ج۱، ص۹۹، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۵ش.
ابن خلدون (د ۸۰۸ق/۱۴۰۶م) بر آن بود که این دریا از جنوب تا خط استوا ادامه دارد. [۱۳]
ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمة، ج۱، ص ۵۷ - ۵۸، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
بعضی بر آن بودند که دست کم اقیانوس از ۳ جهت شمال، مشرق و مغرب ربع مسکون را احاطه کرده است. [۱۴]
مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۶، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
عده‌ای نیز از اخبار بحر محیط آگاه نبودند و سواحل آن را نمی‌شناختند و می‌گفتند: کشتیرانی در آن انجام نمی‌گیرد. [۱۶]
قزوینی، زکریا، عجائب المخلوقات، ج۱، ص۶۸، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
[۱۷]
زهری، محمد، الجعرافیة، ج۱، ص۲، به کوشش محمد حاج صادق، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه.
از این نوشته‌ها چنین برمی‌آید که اکئانوس یونانی با دریایی ناشناخته که ظاهراً باید همان اقیانوس‌ِ کبیر باشد، خلط شده است.۴ - عقیده جغرافیدانانجغرافیدانان عقیده بر آن داشتند که تمام دریاها به هم وصل هستند و از دریای بزرگ محیط منشعب می‌شوند و بحر اعظم نخستین آنهاست که به دریای جنوب معروف است [۱۸]
ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۹۰، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.
و در جنوب‌ِ ربع مسکون متصل به بحر محیط شرقی است [۱۹]
بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، ج۲، ص۵۳۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و دریای بزرگ و بحر اخضر محیط بر عالم است. [۲۰]
مجمل التواریخ و القصص، ج۱، ص۴۷۰، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۷ش.
آنان بر این امر اتفاق نظر داشتند که دریاهای عمده مستقیماً به بحر محیط متصلند، مگر در چند مورد استثنایی، از جمله دریای خزر. به‌طور کلی چنین تصور می‌شد که این شاخه‌ها یا خلیج‌های بحر محیط دو جبهه در مشرق و مغرب به وجود می‌آورند.گاه بحر محیط با بحر مظلم، بحر ظلمت یا بحر ظلمات مترادف بود و به شمال اقیانوس اطلس اطلاق می‌شد. زهری می‌نویسد: بحر ظلمات دریایی راکد است و حرکت امواج در آن نیست و بادی در آن نمی‌وزد و آفتاب در آن‌جا دیده نمی‌شود. [۲۲]
زهری، محمد، الجعرافیة، ج۱، ص۲، به کوشش محمد حاج صادق، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه.
گروهی از جغرافی‌نویسان جزیره غدیره در مقابل اندلس، و ۶ جزیره موسوم به خالدات یا قناری در مقابل حبشه، و ۱۲ جزیره در قسمت شمال، موسوم به جزایر بریتانیا را از جزایر بحر محیط دانسته‌اند. [۲۳]
ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۸۵، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م.
[۲۴]
بتانی، محمد، الزیج الصابی، ج۱، ص۲۶، به کوشش ک نالینو، رم، ۱۸۹۹م.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۹م. (۲) ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمة، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۳) ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م. (۴) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م. (۵) ابوالقاسم جیهانی، اشکال العالم، ترجمة علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش. (۶) بتانی، محمد، الزیج الصابی، به کوشش ک نالینو، رم، ۱۸۹۹م. (۷) بلخی، محمود، بحرالاسرار فی معرفة الاخیار، کراچی، ۱۹۸۴م. (۸) بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۵۲ش. (۹) بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۱۰) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۵ش. (۱۱) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۲) دمشقی، محمد، نخبة الدهر، لایپزیگ، ۱۹۲۳م. (۱۳) زهری، محمد، الجعرافیة، به کوشش محمد حاج صادق، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه. (۱۴) قزوینی، زکریا، عجائب المخلوقات، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م. (۱۵) گریمال، پیر، فرهنگ اساطیر یونان و رم، ترجمة احمد بهمنش، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۶) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۷ش. (۱۷) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م. (۱۸) یاقوت حموی، بلدان. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بحر محیط»، شماره۴۵۲۹. |