باقیاتالصالحاتباقیاتِصالِحات، تعبیری قرآنی که در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه یافته، و با وجود تفاسیر گوناگونی که از آن ارائه شده، در مجموع به معنی هر امر صالحی است که ثواب آن تا ابد باقی باشد. فهرست مندرجات۲ - آیات مربوط به باقیات صالحات ۳ - فروع باقیات صالحات ۴ - ترغیب قرآن برای باقیات صالحات ۵ - وجه تسمیه باقیات صالحات ۶ - ارتباط اعمال نیک با باقیات صالحات ۷ - نتایج عمل به باقیات صالحات ۷.۱ - ویژگیها و پیامدها ۷.۲ - عدم مصداق مال و فرزندان از باقیات صالحات ۸ - در مجموع از بیان مفسران ۹ - کتب نوشته شده ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معنای باقیات صالحاتاین تعبیر از دو واژه «باقیات» از مصدر «بقاء» به معنای جاودانگی و «صالحات» از مصدر «صلاح» به معنای نیکی، ضدّ تباهی [۲]
مقاییس اللغه، ج۳، ص۳۰۳.
[۳]
المصباح، ص۳۴۵، «صلح».
ترکیب یافته و اصطلاحی است قرآنی که به ماندگاری پاداش کارهای نیک برای انسان اشاره دارد.۲ - آیات مربوط به باقیات صالحاتدر قرآن دو بار به این اصطلاح تصریح شده است: یکی در آیه ۴۶ سوره کهفو یک بار در آیه ۷۹ سوره مریم. افزون بر آن آیاتی که انسان را به پیش فرستادن کارهای نیک فرمان می‌دهد، آیاتی که از رسیدن انسان به پاداش کارهای نیکش خبر می‌دهد، آیاتی که از حسرت گنهکاران بعد از مرگ به سبب انجام ندادن کارهای نیک حکایت دارد، و آیاتی که از درخواست گنهکاران برای بازگشت به دنیا جهت انجام کارهای نیک سخن می‌گوید، همگی با مفهوم باقیات الصالحات ارتباط دارد؛ همچنین آیه «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم»بنا به نظر برخی مفسران [۱۸]
التفسیر الکبیر، ج۱۸، ص۴۲.
و آیه «مَن کانَ یُریدُ حَرثَ الأخِرَةِ نَزِد لَهُ فی حَرثِهِ»بنا به روایتی از امیر مؤمنان(علیه السلام) [۲۰]
تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۶۹.
[۲۲]
فتح القدیر، ج۴، ص۵۳۶.
به باقیات الصالحات تفسیر شده است. پس مفسران از آن تفسیرهای گوناگونی کرده‌اند که همه را می‌توان به یک معنای جامع بازگرداند و آن «هر عمل صالحی از قول یا فعل است که برای آخرت بماند». [۲۳]
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۴۱۴، بیروت، ۱۹۶۵م.
به عقیده برخی مراد از باقیات صالحات آثار نیک است که در دنیا باقی است و به نص قرآن، تمام اعمال اعم از نیک و بد در جهان و نزد خداوند محفوظند.۳ - فروع باقیات صالحاتدر سخن از فروع باقیات صالحات، نخست باید یادآور شد که بر اساس روایاتی از شیعه و اهل سنت، اذکاری همچون حمد و تکبیر و تسبیح از مصادیق شاخص آن دانسته شده، و بر تأثیر این اذکار در محو آثار گناهان تأکید شده است. [۲۵]
ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱-۳۶۲، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، ۱۳۶۵ش.
[۲۶]
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۱۵، بیروت، ۱۹۶۵م.
مجلسی و غزالی [۳۰]
محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۳۵۷- ۳۶۰، بیروت، ۱۴۰۶ق.
نیز در علت سفارش به این اذکار و شناختن آنها به عنوان باقیات صالحات، با توجه به محتوای عمیق معرفتی و آثار روحی آنها نکاتی بیان کرده‌اند. [۳۱]
احمد بن حنبل، مسند، ج۳، ص۷۵، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۳۴]
محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۱، ص۵۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۴ - ترغیب قرآن برای باقیات صالحاتآیه ۴۶ سوره کهفبعد از اشاره به ناپایداری نعمتهای جهان مادی، مال و فرزندان را زینت زندگی دنیا شناسانده و انسانها را به تلاش برای دستیابی به توشه آخرت فرا می‌خواند: «اَلمالُ والبَنونَ زینَةُ الحَیوةِ الدُّنیا والبـقِیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ‌عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا وخَیرٌ اَمَلا». در این آیه توشه آخرت همان کارهای نیک وصف‌شده که پاداششان ماندگار و نزد خداوند نیکوتر بوده، امید داشتن به آنها سزاوار است. در‌جای دیگر پس از بیان سرنوشت شوم گمراهان و ستمگران، گام نهادن در مسیر هدایت الهی سبب افزایش هدایت حق شمرده شده و افزون بر اشاره به نیکوتر بودن پاداش باقیات الصالحات نزد خداوند از سرانجام نیکوی آنها یاد می‌شود: «ویَزیدُ اللّهُ الَّذینَ اهتَدَوا هُدًی والبـقیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا و‌خَیرٌ‌مَرَدّا». ۵ - وجه تسمیه باقیات صالحاتمفسران عموماً وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای جهان ابدی می‌دانند. [۳۸]
تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۶۹.
[۳۹]
التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص۲۴۸.
[۴۰]
مفتاح‌الفلاح، ص۱۱.
بعضی با نگاه عرفانی در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که انسان را به معرفت، محبّت و اطاعت پروردگار باقی و فنا ناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است. [۴۱]
. التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۱۳۱.
به بیان دیگر چون حقیقت روحانی انسان فناناپذیر است پس هر کمال و عمل نیک ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است. [۴۲]
مخزن العرفان، ج۸، ص۳۹.
۶ - ارتباط اعمال نیک با باقیات صالحاتبههر حال آیات قرآن صریحاً بر محفوظ ماندن همه اعمال انسان از نیک و بد نزد خداوند دلالت داردو به خصوصِ اعمال نیک او باقیات الصالحات گفته می‌شود. [۴۹]
پیام قرآن، ج۶، ص۱۱۶.
[۵۰]
الفرقان، ج۴ـ۵، ص۱۰۵.
ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که روز قیامت اعمال انسان اعمّ از نیک و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و کیفر هرکس با خود عملش داده می‌شود [۵۳]
پیام قرآن، ج۶، ص۱۱۵.
، بنابراین، اعمال نیک انسان باقیات الصالحات است.۷ - نتایج عمل به باقیات صالحات۷.۱ - ویژگیها و پیامدهاروی آوردن به باقیات‌الصالحات نشان برخورداری از توفیق و هدایت ویژه الهی بوده:«و یَزیدُ اللّهُ الَّذین اهتَدَوا هُدًی و البـقِیـتُ الصّـلِحـتُ...» آنها بهترین توشه انسان برای جهان آخرت (خیرٌ... ثوابًا) و خداوند خزانه‌دار آنها وصف شده است (عند ربّک) و ازاین‌رو انسان بدون هیچ کاستی پاداش آنها را در جهان دیگر می‌یابد. ارزشهای معنوی ماندگار از دیدگاه قرآن شایسته دلبستگی و امید (خَیرٌ أَملاً)، و فرجام نیکو (بهشت) [۵۷]
التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۱۳۱.
[۵۸]
تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۵۰۱.
است (خیرٌ مَرَدًّا)، زیرا انسان بدون شک به پیامدهای مثبت آنها که رحمت و کرامت و ثواب الهی است در جهان دیگر خواهد رسید.۷.۲ - عدم مصداق مال و فرزندان از باقیات صالحاتواز سوی دیگر برخی تقابل «المال و البنون» و «الباقیات الصالحات» را بدین معنا دانسته‌اند که تنها کارهای نیک اخروی از ویژگی خیر و فایده برخوردار است. آنها در حالی جاودان و همیشگی و در نتیجه شایسته امید است که نعمتهای دنیا همواره رو به زوال و نابودی است [۶۱]
التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۱۳۱.
، زیرا هر چند واژه «خیر» اسم تفضیل است؛ ولی در این آیه برای تفضیل به کار برده نشده است؛ نظیر آیه ۵۴ سوره اسراء: «رَبُّکُم أَعلَمُ بِکُم» و ۲۷ سوره روم: «هُوَ‌أَهوَنُ عَلَیه» [۶۴]
الباقیات الصالحات، ص۲۸.
[۶۵]
شرح ابن‌عقیل، ج۱، ص۱۸۲.
و طرف مقابل (مال و فرزندان با دید مادّی) در مقایسه با باقیات الصالحات فاقد خیر و خیر بودن ویژه باقیات الصالحات است [۶۶]
تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۶۹.
[۶۷]
الباقیات الصالحات، ص۲۸.
یا آنکه با توجّه به پندار مشرکان که مال و فرزندان را خیر می‌پنداشتند در آیه اسم تفضیل به کار رفته است، بنابراین معنای آیه چنین خواهد شد که باقیات الصالحات نسبت به آنچه شما آن را خیر می‌پندارید خیر بیشتری در پی دارد. [۶۸]
التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۱۳۱.
[۶۹]
تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۶۹.
نقش و جایگاه ویژه این مفهوم قرآنی در ادعیه و مناجاتها نیز انعکاس گسترده‌ای داشته است. در برخی دعاها از خداوند به عنوان سرپرست و نگهدارنده باقیات الصالحات (ولیّ الباقیات الصالحات) یاد شده [۷۰]
المزار، ص۹۲.
و توفیق انجام دادن آنها از خداوند خواسته شده است. [۷۳]
اقبال الاعمال، ج۲، ص۲۲۵.
[۷۶]
بحار الانوار، ج۸۸، ص۹۲.
۸ - در مجموع از بیان مفسراندر مجموع از بیان بیشتر مفسران به دست می‌آید که همه باورها، سخنان و اعمال نیک را می‌توان از باقیات صالحات دانست و موارد خاصی که در روایات بر آن تأکید شده، در واقع مصداقهایی از این تعبیر کلی است. [۷۷]
محمد شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۵۲، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۷۸]
محمد شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۱۴۶، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۸۰]
احمد میبدی، ج۵، ص۶۸۸، کشف الاسرار، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۸۲]
محسن فیض کاشانی، الصافی، ج۲، ص۱۵، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۸۳]
احمد میبدی، ج۵، ص۶۹۵، کشف الاسرار، تهران، ۱۳۶۱ش.
گفتنی است که برداشتهای گوناگون از باقیات صالحات موجب شده است تا در طی سده‌های پیاپی، شماری از آثار در زمینه های گوناگون اذکار و ادعیه، اصول عقاید یا فضایل اهل بیت (علیه‌السلام) با عنوان الباقیات الصالحات نوشته شود.۹ - کتب نوشته شدهشهید اول رساله‌ای کوتاه با عنوان الباقیات‌الصالحات در تفسیر تسبیحات اربعه نگاشته و این کلمات نورانی را دربردارنده اصول پنج‌گانه توحید، عدل، نبوّت، امامت و معاد می‌داند و معتقد است هرکس به (حقیقت) این کلمات برسد به ایمان کامل که همان باقیات‌الصالحات است دست یافته است. [۸۴]
المصباح فی الادعیه، ج۱، ص۲۷۷.
بیاضی این رساله را با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات‌الصالحات شرح کرده است. [۸۵]
الذریعه، ج۱۸، ص۱۲۰.
[۸۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۳، ص۱۲.
[۸۸]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۸، ص۱۲۰.
افزون بر آن، می‌توان به این آثار اشاره کرد: نوشته سید حسن بن دلدار لکهنوی در باب اصول عقاید به اردو (چ لکهنو، ۱۲۹۵ق)؛ نوشته شیخ عباس قمی در باب ادعیه و اذکار که در ۱۳۴۶ق، و پس از آن در حاشیه مفاتیح الجنان بارها به چاپ رسیده است؛ دیوانی از عبدالباقی فاروقی (نظم ۱۲۷۰ق) در فضایل اهل بیت (علیه‌السلام) که مکرر از جمله در ۱۲۷۶ق به چاپ رسیده است. [۸۹]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۱۸.
[۹۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۳، ص۱۱-۱۲.
۱۰ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) محمد ابن‌بابویه، ثواب الاعمال، به کوشش محمدمهدی حسن خرسان، قم، ۱۳۶۴ق. (۳) ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق. (۵) شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، قم، ۱۴۰۹ق. (۶) حاجی‌خلیفه، کشف. (۷) محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق. (۸) محمود زمخشری، الکشاف، قاهره، ۱۳۷۳ق. (۹) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۰) محمد شیخ طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۱۱) محمدحسین طباطبایی، المیزان، تهران، ۱۳۸۳ق. (۱۲) محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۰۶ق. (۱۳) محسن فیض کاشانی، الصافی، تهران، ۱۳۸۷ق. (۱۴) قرآن کریم. (۱۵) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۵م. (۱۶) محمد کلینی، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق. (۱۷) محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۸) احمد میبدی، کشف الاسرار، تهران، ۱۳۶۱ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باقیات‌الصالحات»، ج۱۱، ص۴۳۹۱. دانشنامه موضوعی قرآن |