انعقاد نماز جماعت با کودکانعقاد نماز جماعت با کودک از مباحثی است که در عبادات کودک بحث می‌شود. طبق دیدگاه اکثر فقها تکالیف غیرالزامی کودک ممیز، مشروع و صحیح است و با انجام آن، اجر و ثواب می‌برد. بنابر نظر علما طبق احادیثی که در این زمینه وارد شده، نماز جماعت با کودک ممیّز برپا می‌شود، اما کراهت دارد که کودک در صف اول جماعت بایستد. به اتفاق فقها، در انعقاد نماز جمعه، بلوغ، عقل و مذکّر بودن شرط است، و کمترین عدد لازم برای انعقاد نماز جمعه، پنج یا هفت نفر است که باید یکی از آنها امام باشد و فقط توسط مردان منعقد می‌شود، البته زنان هم می‌توانند در آن شرکت کنند. بنابراین اگر مأمومین کمتر از حد مجاز باشند با حضور زنان و کودکان ممیز، نماز جمعه برگزار نمی‌شود. ۱ - مشروعیت عبادات کودکفقها اتفاق‌نظر دارند، تکالیف الزام‌آور مثل وجوب و حرمت، متوجه کودک هرچند ممیّز باشد، نیست، زیرا شرط تکلیف الزامی، رسیدن به سنّ بلوغ و رشد است. امّا در اینکه، آیا احکام غیرالزامی متوجه کودک می‌شود یا خیر؟ اختلاف‌نظر وجود دارد. در حقیقت، بحث در این است که آیا عبادات کودک ممیّز، مشروعیت دارد و می‌تواند آن را به‌عنوان عمل مستحب به‌جا آورد، یا خیر؟ به این معنی که اگر با قصد امتثال و اطاعت خداوند متعال عبادت را انجام دهد، مستحق اجر و ثواب باشد و آثاری مثل صحّت نیابت از غیر خودش بر آن مترتّب گردد. در این‌باره بین فقها نظریّات مختلفی مطرح گردیده است: الف: برخی معتقدند، عبادات نسبت به کودکان، صرفاً جنبه تمرینی دارد. البتّه اولیای کودکان به‌جهت اینکه آنها را به انجام عبادات عادت می‌دهند، اجر و ثواب دارند. ب: بعضی دیگر بر این باورند که: عبادات کودک صحیح است، ولی مشروع نیست. ج: برخی دیگر نیز بین عبادات واجب و مستحب تفصیل قائل شده و معتقد است، عبادات مستحب برای کودک، مشروع است، ولی عبادات واجب، تمرینی است. قائلین به نظریّات فوق برای اثبات مدّعای خود، ادلّه‌ای ذکر نموده‌اند که همگی قابل خدشه و اشکال است. [۷]
جمعی از نویسندگان، موسوعة احکام الاطفال و ادلّتها، ج۴، ص۴۳۳ و بعد از آن.
د: در مقابل این نظریّات، دیدگاهی است که اکثر فقها آن را پذیرفته‌اند، مبنی بر اینکه عبادات کودک ممیّز، مشروع و صحیح است و با انجام آن، اجر و ثواب می‌برد. محقّق بحرانی در این‌باره می‌نویسد: «نظریّه مشهور بین فقهای امامیّه (رضوان‌الله‌علیهم) این است که نیّت عبادت از کودک ممیّز صحیح است و انجام روزه توسط وی شرعی است و همچنین دیگر عبادات او مشروع است». و در عروة الوثقی هم آمده است: «روزه و دیگر عبادات کودک ممیّز، بنابر اقوی، با عنایت به اینکه عبادتش مشروع می‌باشد، صحیح است. نظر امام خمینی در تعالیق ایشان بر عروه مطابق با متن آن است که می‌نویسد: «یستحبّ تمرین الممیّز من الاطفال علی قضاء ما فات منه من الصلاة، کما یستحبّ تمرینه علی ادائها؛ سواء الفرائض و النوافل، بل یستحبّ تمرینه علی کلّ عبادة، و الاقوی مشروعیّة عباداته.» و در تحریرالوسیله نیز درباره صحت حج بچه ممیز این عقیده است که «اگر بچه ممیّز حج به جا آورد صحیح است، و لیکن کفایت از حجة الاسلام نمی‌کند هرچند که غیر از بلوغ همه شرایط را دارا باشد.» [۱۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، احدها.
۲ - جواز برگزاری جماعت با کودکجایز است نماز جماعت با کودک ممیّز برپا شود، این مساله از اطلاق عبارات برخی از فقها و صریح بعضی دیگر استفاده می‌شود. در روض الجنان آمده است: «نماز جماعت با دو نفر تشکیل می‌شود، هرچند یکی از آن دو کودک ممیّز باشد». همچنین در عروة الوثقی بیان شده است: «کمترین تعدادی که نماز جماعت با آن برگزار می‌شود (غیر از نماز جمعه و عید فطر و قربان) دو نفر است که یکی از آن دو، امام جماعت است و دیگری ماموم، اعم از اینکه ماموم مرد باشد یا زن، بلکه اگر یکی از دو نفر، کودک ممیّز باشد، بنابر اقوی صحیح است». امام خمینی در تحریرالوسیله دراین‌رابطه می‌فرماید: «اقلّ عدد تنعقد به الجماعة - فی غیر الجمعة و العیدین - اثنان احدهما الامام؛ سواء کان الماموم رجلاً او امراة، بل او صبیّاً ممیّزاً علی الاقوی.» کمترین عددی که در غیر نمازجمعه و عید، جماعت با آن منعقد می‌شود، دو نفر است: یکی امام و دیگری ماموم، چه ماموم مرد باشد یا زن، بلکه بنابر اقوی اگر ماموم بچه ممیّز هم باشد کفایت می‌کند. اما «در امام جماعت اموری شرط است: ایمان و پاکی ولادت (حلال‌زادگی) و عقل و بلوغ درصورتی‌که ماموم بالغ باشد، بلکه امامت کسی که بالغ نیست، و لو برای مثل خودش (غیر بالغ) مورد اشکال است، بلکه جایز نبودن آن خالی از قرب نیست.» [۲۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۸۸، کتاب الصلاة، فصل فی صلاة الجماعة، القول فی شرائط امام الجماعة.
۳ - ادله برگزاری جماعت با کودکمستند آن، احادیثی است که در این زمینه وارد شده است مانند آن‌که در روایت صحیحه، حلبی نقل می‌کند از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال شد، آیا مرد می‌تواند امام جماعت زن واقع شود؟ فرمودند آری، و اگر خدمت‌گزار مرد با آنهاست (غلام) مقدم بر زنان بایستد. «قٰالَ: نَعَمْ، وَ اِنْ کٰانَ مَعَهُنَّ غِلْمانٌ، فَاَقِیمُوهُمْ بَینَ اَیدِیهنَّ وَاِنْ کٰانُوا عَبیِداً». غلمان مطلق است و شامل بالغ و غیربالغ می‌باشد، به‌علاوه این که در روایات دیگر، غیربالغ بودن آنان صریحاً بیان شده است. همچنین اطلاق ادلّه‌ای که در مورد نماز جماعت وارد شده، کودک ممیّز را، با فرض این که عبادات او مشروع و صحیح است، شامل می‌شود. مانند آن که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: اگر دو نفر نمازگزار یا بیش‌تر باشند، می‌توانند (سزاوار است) نماز را با جماعت به‌جا آورند. «قٰالَ: اَلْاثْنانِ فَما فَوْقَهُما جَماَعةٌ» و روایات دیگر. ۴ - کراهت ایستادن کودک در صف اولباید یادآور شد که بر طبق دیدگاه مشهور فقها، قرار گرفتن کودکان در صفّ اوّل نماز جماعت مکروه است. [۴۲]
فاضل لنکرانی، محمد، العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل اللنکرانی، ج۱، ص۶۱۰.
البته برخی فتوی به کراهت نداده‌اند و با استناد به مضمون بعضی از روایات گفته‌اند: مستحب است دانشمندان و صاحبان خرد و فضیلت در صف اوّل قرار گیرند و بعد از آنان، کودکان باشند.۵ - عدم برگزاری نماز جمعهبه اتفاق فقها، کمترین عدد لازم برای انعقاد نماز جمعه، پنج یا هفت نفر است که باید یکی از آنها امام باشد و فقط توسط مردان منعقد می‌شود، البته زنان هم می‌توانند در آن شرکت کنند. به‌عبارت دیگر، در انعقاد نماز جمعه، بلوغ، عقل و مذکّر بودن شرط است بنابراین با کودکان به تنهایی هرچند ممیّز باشند منعقد نمی‌شود. امام خمینی در تحریرالوسیله دراین‌رابطه می‌نویسد: «صحّت صلاة الصبیّ. و امّا اکمال العدد به فلا یجوز، و کذا لا تنعقد بالصبیان فقط.» [۵۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۴۹، کتاب الصلاة، البحث فی صلاة الجمعة، القول فیمن تجب علیه، مسالة۲.
و نماز بچه صحیح است ولی تکمیل عدد نصاب نمازجمعه با بچه جایز نیست و همچنین نمازجمعه تنها با بچه‌ها منعقد نمی‌شود. بعضی در این‌باره ادّعای اجماع نموده‌اند، زیرا دلیلی بر جواز آن وارد نشده و مقتضای اصل، عدم جواز است.افزون بر این، متبادر از روایاتی که دلالت دارند در اقامه نماز جمعه، عدد معینّی از ماموم شرط است، غیر کودک است، زیرا در غیر این صورت، لازم می‌آید کودک نیز مکلّف به حضور در نماز جمعه باشد، با اینکه چنین نیست. ۶ - پانویس۷ - منبع• انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۲، برگرفته از بخش «فصل دوازدهم عبادات کودک»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۴. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |