امّ کلثوم بنت عقبة بن ابی معیطامّ کلثوم بنت عُقبة بن ابی مُعَیط از بنی‌امیه ، خواهر مادری عثمان و از اشراف‌زادگان قریش بود. فهرست مندرجات۲ - مسلمان شدن ام‌کلثوم ۳ - ازدواج و طلاق ام‌کلثوم ۳.۱ - همسر زید بن حارثه ۳.۲ - ازدواج با زبیر ۳.۳ - ازدواج با عبدالرحمن بن عوف ۳.۴ - ازدواج با عمروعاص ۴ - روایت حدیث ۵ - امّ‌کلثوم در شأن نزول ۵.۱ - امتناع پیامبر از بازگشت ام‌کلثوم به مکه ۵.۲ - ناراحتی ام‌کلثوم از ازدواج با زید ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - پدر و مادر ویپدرش در دشمنی با پیامبر سرسختی فراوانی از خود نشان داد و پس از اسارت در سال دوم هجری در جنگ بدر به فرمان پیامبر کشته شد. [۱]
المغازی، ج۱، ص۸۲.
مادرش أَروَی از نوادگان دختری عبدالمطلب بود که ابتدا به ازدواج عفان درآمد و عثمان از او به دنیا آمد و سپس همسر عقبه شد.۲ - مسلمان شدن امکلثومامّکلثوم در مکه اسلام آورد و با پیامبر بیعت کرد. ؛ اما بر اثر ممانعت خانواده‌اش نتوانست به مدینه رود. پس از صلح حدیبیه در سال ششم هجری تصمیم گرفت به مدینه مهاجرت کند. خانواده او در حوالی مکه علفزاری داشتند و امّ‌کلثوم هرگاه بدانجا می‌رفت، چند روز می‌ماند و سپس به مکه باز می‌گشت. یک‌بار توشه کافی برای خود تهیه کرد و به آن علفزار رفت و چون مردی که تا علفزار او را همراهی کرده بود بازگشت، امّ‌کلثوم راه مدینه را در پیش گرفت و چون با مسیر آشنا نبود مردی از خزاعه (هم‌پیمانان پیامبر در صلح حدیبیّه) او را تا مدینه همراهی کرد. خانواده او پس از چند روز به جستجوی او برآمدند و برادرانش ولید و عماره در جستجوی او به مدینه آمدند و چون از حضور او در آنجا آگاه شدند از پیامبر خواستند او را به آنان تحویل دهد. امّ‌کلثوم از پیامبر خواست که درخواست آنها را محقق نسازد، زیرا در غیر این صورت آنان او را شکنجه می‌دهند و او طاقت آن را ندارد. [۶]
المغازی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
پیامبر او را تحویل نداد و امّ کلثوم در مدینه ماند. [۷]
السیرة النبویه، ج۳، ص۳۲۶.
[۸]
الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۹]
اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.
او را تنها زن قریشی دانسته‌اند که از خانواده نامسلمان خود گریخت و بدون همراهی هیچ‌یک از خویشانش به مدینه مهاجرت کرد. [۱۱]
المغازی، ج۲، ص۶۲۹.
۳ - ازدواج و طلاق ام‌کلثوم۳.۱ - همسر زید بن حارثهدر آنجا زید بن حارثه ، زبیر بن عوام و عبدالرحمن بن عوف و عمرو بن العاص از او خواستگاری کردند و چون او با برادرش عثمان مشورت کرد عثمان از او خواست تا نظر پیامبر را جویا شود. آن حضرت زید را برگزید. به روایت دیگری که غالب مفسران آن را ترجیح داده‌اند، ام‌کلثوم چون مایل بود به ازدواج پیامبر درآید خود را به پیامبر بخشید و آن حضرت او را به ازدواج زید بن حارثه (برده آزاد شده پیامبر) درآورد و برای او فرزندانی به نام‌های زید و رقیه به دنیا آورد. ۳.۲ - ازدواج با زبیرپس از شهادت زید در سال هشتم هجری [۱۶]
الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۱۷]
اسدالغابه، ج۲، ص۳۵۳.
(یا مطلّقه شدن امّ‌کلثوم) [۱۸]
الطبقات، ج۳، ص۴۴.
او به همسری زبیر بن عوام درآمد. زبیر از او صاحب دختری به نام زینب شد؛ امّا چون زبیر بر زنان خود سخت می‌گرفت زندگی با او دوام نیافت و به طلاق امّ‌کلثوم انجامید. [۲۰]
الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۳.۳ - ازدواج با عبدالرحمن بن عوفپس از آن چند تن از او خواستگاری کردند که پیامبر از میان آنان عبدالرحمن بن عوف را برای امّ‌کلثوم برگزید. امّ‌کلثوم در زندگانی خود با عبدالرحمن صاحب فرزندانی به نام‌های ابراهیم و حمید [۲۳]
الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
و محمد و اسماعیل [۲۶]
الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۲۷]
الطبقات، ج۳، ص۳۳.
و حمیدة و أمة الرحمن [۲۸]
الطبقات، ج۳، ص۳۳.
شد. امّ‌کلثوم در دوره خلافت عمر بن خطاب به سبب هجرتش به مدینه، مشمول عطایای سالانه خلیفه قرار گرفت که میزان آن را متفاوت ذکر کرده‌اند. [۳۱]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۳.
عبدالرحمن در دوره پیامبر با عثمان عقد اخوت بسته بود؛ [۳۳]
اسد الغابه، ج۳، ص۴۷۸.
اما ازدواج او با امّ‌کلثوم (خواهر مادری عثمان) در گرایش عبدالرحمن به عثمان در شورای ۶ نفره برای تعیین خلیفه سوم، نقش فراوانی داشت که امیرمؤمنان ، امام علی علیه السلام به آن اشاره کرده است. عبدالرحمن مردی ثروتمند بود و چون از دنیا رفت ارث فراوانی از او به امّ‌کلثوم رسید. [۳۵]
الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
۳.۴ - ازدواج با عمروعاصاو سپس به همسری عمرو عاص درآمد و یک ماه پس از آن درگذشت. [۳۷]
الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
[۳۹]
اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.
تاریخ مرگ او را دوره خلافت علی علیه السلام (۳۵-۴۰ هجری) ذکر کرده‌اند. به نقل طبری چون عثمان، عمرو عاص را در سال ۲۵ از ولایت مصر عزل کرد [۴۱]
الاستیعاب، ج۳، ص۵۱.
[۴۲]
الاستیعاب، ج۳، ص۲۶۸.
امّ‌کلثوم را طلاق داد. [۴۳]
تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۷.
با توجه به اینکه گزارشات دیگر سخن از همسری او با عبدالرحمن تا سال ۳۱ هجری دارد، گزارش طبری مورد تأمل است.۴ - روایت حدیثامّکلثوم از راویان حدیث است [۴۴]
مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲-۵۵۳.
[۴۵]
صحیح البخاری، ج۳، ص۲۲۱.
و شیخ در رجال خود و ابن حبان در کتاب الثقات از او نام برده‌اند. یکی از روایات فضیلت سوره توحید از او منقول است. [۴۸]
مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲.
۵ - امّ‌کلثوم در شأن نزول۵.۱ - امتناع پیامبر از بازگشت ام‌کلثوم به مکههنگامی که برادران امّ‌کلثوم از پیامبر خواستند بر اساس پیمان حدیبیه (که مطابق یکی از بندهای آن اگر فردی در مکه مسلمان شده و به مدینه هجرت می‌کرد پیامبر (صلی الله علیه وآله) باید او را به قریش برمی‌گرداند) خواهر خود را به مکه باز گردانند، و او از ضعف و ناتوانی خود در برابر فشارها و شکنجه‌های کافران مکه سخن گفت آیه ۱۰ ممتحنه نازل شد و از پیامبر خواست که ایمان زنان مهاجر به مدینه را بیازماید و چنانچه آنان را مؤمن یافت از بازگرداندنشان به کافران چشم بپوشد [۵۰]
احکام القرآن، ج۳، ص۶۵۳.
[۵۲]
زاد المسیر، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۹.
:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِذا جاءَکُمُ المُؤمِنتُ مُهجِرت فَامتَحِنوهُنَّ اللّهُ اَعلَمُ بِایمنِهِنَّ فَاِن عَلِمتُموهُنَّ مُؤمِنت فَلا تَرجِعوهُنَّ اِلَی الکُفّارِ...». بنابر برخی روایات، پیامبر در پاسخ به برادران او فرمود: زنان مشمول قرارداد حدیبیّه نیستند. [۵۴]
تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۱.
درباره نحوه امتحان زنان مهاجر اقوال متعددی وجود دارد؛ به روایت ابن عباس آنان می‌بایست سوگند یاد کنند که بر اثر نفرت از شوهر، رغبت به سرزمین دیگر، دنیاطلبی، عشق به یکی از مردانِ ما (مسلمانان)، مهاجرت نکرده‌اند و صرفاً محبت خدا و رسول خدا انگیزه مهاجرت آنان بوده است. [۵۵]
جامع البیان، ج۲۸، ص۷۸.
[۵۷]
تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.
به روایت دیگری از ابن عباس ذکر شهادتین برای امتحان آنها کافی بود. عایشه نقل می‌کند که همان تعهدهایی که پیامبر در بیعت خود از زنان مدینه گرفت برای آنان مطرح می‌کرد. [۵۸]
جامع البیان، ج۲۸، ص۸۶.
[۶۰]
تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.
۵.۲ - ناراحتی ام‌کلثوم از ازدواج با زیدامّکلثوم پس از آنکه سکونتش در مدینه حتمی شد، خود را به پیامبر بخشید تا به ازدواج او درآید. پیامبر بخشش او را پذیرفت؛ امّا او را به ازدواج زید بن حارثه درآورد. امّ‌کلثوم که از این مسئله ناراحت شده بود گفت: خود را به او هبه کردم؛ امّا او مرا به ازدواج برده‌اش درآورد، آنگاه آیه ۳۶ احزاب نازل شد: «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امراً أن یکون لهم الخیرة من امرهم...» [۶۲]
جامع البیان، ج۲۲،ص۱۶-۱۷.
[۶۳]
تفسیر ماوردی، ج۴، ص۴۰۴.
[۶۴]
مجمع البیان، ج۷، ص۵۶۳.
امّ کلثوم وقتی متوجه شد که این امر خواست خدا و رسول خدا بوده و در این امر خیری نهفته است به این ازدواج راضی شد.۶ - فهرست منابعاحکام القرآن، جصاص؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ اسد الغابة فی معرفة الصحابه؛ الاصابة فی تمییز الصحابه ؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ مدینة دمشق؛ تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ دلائل النبوه؛ رجال الطوسی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ سیر اعلام النبلاء؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ صحیح البخاری؛ الطبقات الکبری؛ کتاب الثقات؛ مسند احمد بن حنبل؛ المغازی؛ النکت و العیون، ماوردی؛ نهج‌البلاغه. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «ام‌کلثوم بنت عقبه بن ابی معیط». رده‌های این صفحه : ام‌کلثوم
|