التفهیم لاوائل صناعة التنجیمالتَّفهیم (یا التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم)، کتابی در باره آموزش مبانی احکام نجوم ، نوشته ابوریحان بیرونی است. فهرست مندرجات۱.۱ - عربی ۱.۲ - انگیزه ۲ - محتوا ۲.۱ - دیباچه ۲.۲ - ترتیب ۳ - موضوع ۴ - اعتقاد به نجوم ۵ - شیوه مباحث ۵.۱ - مباحث مقدماتی ۵.۲ - مباحث نجومی ۵.۳ - تازگی مطالب ۶ - مآخذ و منابع ۶.۱ - منابع یونانی ۶.۲ - منابع اسلامی ۶.۳ - منابع هندی ۷ - جایگاه و تاثیر ۸ - توجه بزرگان ۹ - نسخه‌های خطی ۱۰ - تلخیص و چاپ ۱۰.۱ - چاپ فارسی ۱۰.۲ - ویژگی‌ها ۱۰.۳ - چاپ تاجیکی ۱۱ - ترجمه ۱۲ - اصطلاحات ریاضی ۱۳ - کلمات سنسکریت ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - تالیفبر اساس قراین موجود در کتاب، بیرونی آن را در ۴۲۰ نوشته است. [۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه همائی، ص یب و بعد، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
از آن، دو متن فارسی و عربی موجود است که در زمان بیرونی یا نزدیک به آن نوشته شده است. ۱.۱ - عربیهنوز معلوم نیست که متن فارسی، ترجمه متن عربی است یا بعکس، و هر دو آن‌ها را خود بیرونی نوشته است یا نه؛ به نظر قزوینی، [۲]
احمد بن عمر نظامی، چهارمقاله، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش.
خود بیرونی هر دو متن را تألیف کرده است.به نظر آقابزرگ طهرانی هم [۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۳۶۲.
بیرونی متن فارسی را در ۴۲۰ و متن عربی را یک سال بعد نوشته، اما به نظر همائی [۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه، ص کز ـ لح، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
متن عربی بر فارسی مقدّم بوده و خود بیرونی آن را به فارسی ترجمه کرده است.نیز متن فارسی را ترجمه خود بیرونی یا مترجمی ناشناخته از اصل عربی تألیف بیرونی می‌داند. ترجیح داشتن عربی به فارسی نزد بیرونی، از دلایل اصل قرار گرفتن متن عربی دانسته شده است. ۱.۲ - انگیزهمتن فارسی التفهیم برای ریحانه دختر حسین خوارزمی [۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۲، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و متن عربی برای شخصی به نام ابوالحسن علی بن ابوالفضل خاصی [۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۴۶۳.
[۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
نوشته شده است.در تنها چاپ متن عربی، از این شخص و نیز از کسی که متن فارسی بدو تقدیم شده، نامی نیامده است. بیرونی این کتاب را در غزنه و به هنگام پادشاهی محمود غزنوی (حک: ۳۸۷ـ۴۲۱) نوشته، [۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه همائی، ص حـ ط، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
ولی آن را، برعکس چند کتاب مشهور دیگرش، به هیچ‌یک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است.۲ - محتواالتفهیم از ۵۳۰ پرسش و پاسخ تشکیل شده است. در تعداد و ترتیب پرسش‌ها، بین متن فارسی و عربی تفاوتی نیست. ۲.۱ - دیباچهبیرونی در دیباچه [۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۲، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
مطالب کتاب را به چهار بخش هندسه ، شمار (حساب)، صورت عالم (هیئت) و احکام نجوم (تنجیم) تقسیم می‌کند، اما هیچ‌یک از متن‌های چاپی، با این ترتیب تقسیم بندی نشده‌اند.بعضی موضوع‌های خارج از این دسته بندی اما مرتبط با نجوم، چون اسطرلاب و بعضی کاربرد‌های آن و مقدماتی در باره بعضی گاه شماری‌ها و بعضی مبادی جغرافیایی نیز در این کتاب مطرح شده است. ۲.۲ - ترتیبترتیب پرسش‌ها بر اساس تقسیم بندی بیرونی در دیباچه، بدین قرار است : (بخش اول) پرسش‌های ۱ تا ۷۱ هندسه؛ (بخش دوم) ۷۲ تا ۱۱۹ حساب ؛ (بخش سوم) ۱۲۰ تا ۲۳۶ هیئت ، ۲۳۷ تا ۲۴۱ جغرافیا ، ۲۴۲ تا ۲۶۷ هیئت، ۲۶۸ تا ۳۲۳ گاه شماری، ۳۲۴ تا ۳۴۶ اسطرلاب؛ (بخش چهارم) ۳۴۷ تا ۵۳۰ احکام نجوم. بخش احکام نجوم، شامل ۱۸۳ پرسش و پاسخ، مهمترین و طولانی‌ترین بخش التفهیم است. ۳ - موضوعفهرست بیرونی خود در فهرست آثارش، التفهیم را در گروه کتاب‌های «در باره احکام نجوم» گنجانده است. [۱۰]
ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۳۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴ - اعتقاد به نجومدر باره اعتقاد بیرونی به احکام نجوم اختلاف وجود دارد؛ به نظر همائی، [۱۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه، ص ۶۶، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
بیرونی به احکام نجوم اعتقاد نداشته، اما به نظر زاخاو، چون بیرونی با دقت بسیار به احکام نجوم در آثار مختلفش پرداخته، به آن اعتقاد داشته است.به نوشته صلیبا، بیرونی در هنگام نقل احکام نجوم، آن‌ها را به پیشینیان نسبت می‌دهد و اشاره‌های متعددی حاکی از بی اعتقادی به احکام نجوم دارد. ۵ - شیوه مباحثروش کلی بیرونی در باب‌های مختلف التفهیم، شروع بحث از مباحث و مفاهیمی است که توضیح آن‌ها را برای رسیدن به مبحث احکام نجوم لازم دیده است، از جمله هندسه و عدد. [۱۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۳۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
اما این بحث‌ها در نهایت اختصار و بدون ذکر تاریخچه و برهان‌ها بیان شده‌اند. ۵.۱ - مباحث مقدماتیدر پاره‌ای موارد روش بیرونی در بیان مطالب با روش دانشمندان پیش از او، بویژه ریاضیدانان یونانی، متفاوت است؛ از جمله هنگام تعریف عناصر هندسه، از تعریف جسم شروع می‌کند و به تعریف نقطه می‌رسد، [۱۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۳ـ ۶، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
حال آن‌که اقلیدس از تعریف نقطه و سطح به تعریف جسم می‌رسد.این ترتیب، بیانگر غلبه جنبه عملی و ملموس مفاهیم بر جنبه نظری و انتزاعی آن‌ها در التفهیم است. ۵.۲ - مباحث نجومیاما در بخش‌های نجومی بیرونی کاملاً پیرو بطلمیوس است. بیرونی در التفهیم در موارد زیادی پیرو آرای دانشمندان پیش از خود بوده است، چه دانشمندان یونانی که آثار آن‌ها به عربی ترجمه شده، چون ارشمیدس و بطلمیوس، و چه دانشمندان اسلامی که از برخی از آن‌ها هم نام برده است. مثلاً جدول‌هایی که وی از تعداد و عِظَم (قدر) ستارگان به دست داده [۱۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۹۵ـ ۹۸، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و تعدادی که برای ستارگان صور فلکی نوشته است، [۱۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۸۷ ـ ۸۸، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
با تعداد و قدر ستارگان بنا به رأی بطلمیوس در مجسطی [۱۷]
کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی، گ(۱۱۱ـ ۱۲۵)، ترجمه حجاج بن یوسف بن مطر، نسخه خطی کتابخانه لیدن هلند، ش ۶۸۰ Or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
مطابقت می‌کند، هر چند اختلاف‌های کوچکی از این لحاظ بین متن فارسی و مجسطی دیده می‌شود. [۱۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۸۷ ـ ۸۸، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۵.۳ - تازگی مطالبدر بعضی جا‌ها نیز آرای او تازگی دارد؛ او نخستین دانشمند اسلامی است که به تعریف خطوط موازی پرداخته است. همچنین نقشه جهانی که در التفهیم ترسیم کرده است، [۱۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۱۶۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
اگرچه جزو نخستین نقشه‌های عالم اسلام نیست، بعضی نکات برای نخستین بار در آن آمده است. [۲۰]
س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
۶ - مآخذ و منابعبیرونی در جا‌های مختلف التفهیم به افراد یا کتاب‌هایی اشاره کرده است که می‌توان آن‌ها را از منابع او دانست، که از همه مهم‌تر مجسطی [۲۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۱۵۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۲۰۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و اربع مقالات [۲۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۴۰۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
بطلمیوس است.۶.۱ - منابع یونانیوی از دیگر دانشمندان یونانی، اراتستن [۲۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۹۳ به صورت اراطس، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و ارشمیدس، [۲۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۷۴، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و نیز از دانشمند ناشناخته، هرمس، که هشتادوپنج باب (کتاب الاساس) به او منسوب است، نام برده است. [۲۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۴۶۰، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶.۲ - منابع اسلامیاز میان دانشمندان دوره اسلامی نیز از آرای ابومَعشَر بلخی، [۲۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۱۴۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۴۸۵، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
محمدبن جابر بَتّانی، [۲۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۱۳۶، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
ابوالعباس (فضل بن حاتم) نِیریزی، [۳۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۳۶۱، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
ماشاءاللّه (یهودی) [۳۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۴۶۰، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و یعقوب بن اسحاق کِندی [۳۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۲۶۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۶۷۱، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
یاد کرده است.۶.۳ - منابع هندیوی از دو دانشمند هندی، به نام‌های وراهامهیرا/ براهمهر [۳۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۳۲۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و جنه، [۳۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۴۰۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
نیز نام برده است.۷ - جایگاه و تاثیرتأثیر متن‌های فارسی و عربی التفهیم بر علوم دوره اسلامی کاملاً متفاوت است. کتاب‌های عربی در ریاضیات و نجوم و احکام نجوم و اسطرلاب پیش از التفهیم بسیار است، اما متن‌های فارسی باقی‌مانده در باره این دانش‌ها نادر است؛ ازینرو در بخش‌های مختلف ریاضیات و علوم وابسته به آن التفهیم را باید قدیمترین متن فارسی موجود دانست. ۸ - توجه بزرگانالتفهیم محلّ توجه بسیاری از دانشمندان و ستاره شناسان پس از بیرونی قرار گرفت و نام آن یا عباراتی از آن به بسیاری از کتاب‌های علمی راه یافت. از جمله شهمردان بن ابی الخیر (شهمردان رازی) در روضة المنجمین، [۳۶]
شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین، ج۱، ص۷۷، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
که کمتر از نیم قرن پس از التفهیم نوشته، از آن یاد کرده است.محمدبن مسعود زَکی غزنوی در کفایه التعلیم فی صناعه التنجیم، که آن را کاملاً مطابق الگوی التفهیم نوشته است، و نیز فخررازی در حدائق الانوار، از این کتاب نام برده‌اند؛ اگرچه آنان اشکال‌هایی هم به التفهیم داشته‌اند. [۳۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
مقاله سوم از چهار مقاله نظامی عروضی [۳۸]
احمد بن عمر نظامی، چهارمقاله، ج۱، ص۸۷، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش.
نیز با نقل عباراتی از التفهیم آغاز شده است.بین بخشی از التفهیم [۳۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۲۱ـ۲۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
که در باره نسبت بین اعداد است، با بخشی از میزان الحکمه عبدالرحمان خازنی [۴۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۳، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
نیز شباهت‌هایی وجود دارد، اما معلوم نیست که خازنی این بخش را از التفهیم گرفته باشد.بیش از همه، یاقوت حموی از بیرونی و التفهیم یاد کرده است؛ وی در چند باب نخست معجم البلدان علاوه بر ذکر نام کتاب، [۴۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۴۳.
پاره‌هایی از آن را عیناً نقل کرده است. [۴۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۲۰.
۹ - نسخه‌های خطیقدیمترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت ۵۷۳) در کتابخانه چستر بیتی در ایرلند نگهداری می‌شود و، بر اساس نوشته وی، غروی [۴۳]
مهدی غروی، «دو نسخه کهن از تفهیم بیرونی متعلق به کتابخانه مؤسسه شرقشناسی کاما ـ بمبئی»، ج۱، ص۲۰، هنر و مردم، سال ۱۲، ش ۱۳۳ (آبان ۱۳۵۲).
نسخه مورَّخ ۶۵۸ متعلق به کتابخانه کاما در بمبئی را قدیمترین دست نویس متن فارسی معرفی کرده‌اند، اما نسخه‌ای خطی مورَّخ ۵۳۸ از این متن فارسی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است. [۴۴]
سعید نفیسی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۶، ص۱۰۸، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ ش.
از متن‌های عربی و فارسی التفهیم نسخه‌های خطی متعدد دیگری نیز وجود دارد. [۴۵]
احمد منزوی، فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج۴، ص۲۸۶۸، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
۱۰ - تلخیص و چاپخلاصهای نیز از متن عربی تهیه شده است. متن عربی التفهیم را نخستین بار در ۱۳۱۳ ش/ ۱۹۳۴ رمزی رایت به صورت عکسی همراه ترجمه انگلیسی آن چاپ کرد. این چاپ بر اساس نسخه خطی متن عربی مورخ ۸۳۹ است که در کتابخانه موزه بریتانی ا نگهداری می‌شود. ۱۰.۱ - چاپ فارسیمتن فارسی را جلال الدین همائی در ۱۳۱۸ ش با مقدمه و توضیحات مفصّل در تهران چاپ کرد. در این چاپ، کتاب برای نخستین بار به پنج باب (با احتساب بخش مربوط به اسطرلاب به عنوان باب مستقل) تقسیم شده اما چاپ عربی هیچگونه تقسیم بندی بر اساس باب ندارد. ۱۰.۲ - ویژگیهامهمترین ویژگی چاپ فارسی استفاده از قدیمترین نسخه خطی موجود (مورخ ۵۳۸) است. [۴۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه همائی بر چاپ دوم، ص ۵ـ۷، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
اما در این چاپ پرسش‌هایی که پاسخ آن‌ها در جدولی داده شده، بویژه در بخش احکام نجوم، جملگی (۲۳ پرسش) ساقط شده است. [۴۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه همائی بر چاپ دوم، ص ۳۲۵ـ ۴۵۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۰.۳ - چاپ تاجیکیهمچنین در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳، عاصموف متن فارسی را به خط سیریل تاجیکی در شهر دوشنبه چاپ کرد. این چاپ، به تقلید از چاپ جلال الدین همائی، به پنج باب تقسیم شده است. در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ ترجمه روسی روزنفلد و احمداُف از التفهیم در تاشکند منتشر شد. در این چاپ هم از چاپ فارسی جلال الدین همائی و هم از چاپ عربی استفاده شده است. ۱۱ - ترجمهالتفهیم به ایتالیایی نیز ترجمه شده، ولی هنوز انتشار نیافته است. [۴۸]
کلودیو چکوتی، «التفهیم، ج۱، ص۹ـ۱۲، به زبان ایتالیایی» (مصاحبه)، نجوم، سال ۳، ش ۶ (اسفند ۱۳۷۲).
تحقیقات زیادی نیز به زبان‌های مختلف در باره التفهیم انجام شده است که ضمن آن‌ها بخش‌هایی از کتاب به آلمانی و روسی، پیش از انتشار ترجمه روزنفلد و احمداُف، ترجمه شده است. ۱۲ - اصطلاحات ریاضیابوالقاسم قربانی [۴۹]
ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی نامه، ج۱، ص۳۳۶ـ۴۲۰، تهران ۱۳۷۴ ش.
فهرستی از دویست اصطلاح ریاضی این کتاب با معادل انگلیسی و شرح آن‌ها تهیه کرده است.۱۳ - کلمات سنسکریتهمچنین تقریباً یکصد کلمه سنسکریت در التفهیم وجود دارد که عموماً اصطلاحات نجومی، نام ماهها و بعضی نام‌های جغرافیایی است؛ همائی [۵۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، مقدمه، ص قفو ـ قص، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
فهرستی از این لغات را فراهم آورده است.۱۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳) ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۴) کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی، ترجمه حجاج بن یوسف بن مطر، نسخه خطی کتابخانه لیدن هلند، ش ۶۸۰ Or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی. (۵) کلودیو چکوتی، «التفهیم، به زبان ایتالیایی» (مصاحبه)، نجوم، سال ۳، ش ۶ (اسفند ۱۳۷۲). (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۷) عبدالرحمان خازنی، کتاب میزان الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹. (۸) شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ ش. (۹) مهدی غروی، «دو نسخه کهن از تفهیم بیرونی متعلق به کتابخانه مؤسسه شرقشناسی کاما ـ بمبئی»، هنر و مردم، سال ۱۲، ش ۱۳۳ (آبان ۱۳۵۲). (۱۰) ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی نامه، تهران ۱۳۷۴ ش. (۱۱) س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش. (۱۲) احمد منزوی، فهرستواره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ. (۱۳) احمد بن عمر نظامی، چهارمقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش. (۱۴) سعید نفیسی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ ش. (۱۵) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التفهیم»، شماره۳۷۳۶. |