الاستبصار فیما اختلف من الاخبار (کتاب)اَلاِْسْتِبْصار، عنوان مجموعه ای در حدیث از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق /۱۰۶۸م) معروف به شیخ الطائفه، چهارمین کتاب از کتب اربعه امامیه می‌باشد. نام کامل کتاب «الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار» است که به روشنی بیانگر محتوای آن است. ۱ - محتواشیخ طوسی در این کتاب کلیه روایاتی را که در مباحث گوناگون فقهی وارد شده و نیز روایاتی را که برخلاف آن ها آمده، جمع کرده است. طبقه بندی کتاب الاستبصار براساس تقسیم مؤلف در ۳ جزء بوده است که دو جزء نخست آن (بخش اول و دوم) به مباحث عبادات (به جز جهاد ) و جزء اخیر (بخش سوم) به دیگر ابواب فقهی مانند عقود، ایقاعات، احکام تا حدود و دیات اختصاص داده شده است. شیخ طوسی تعداد احادیث کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا کم و زیاد نشوند. برپایه آماری که مؤلف خود از احادیث یاد شده در الاستبصار به دست داده، شمار آنها ۵۱۱، ۵ است، حال آن‌که در چاپ تحقیقی از کتاب الاستبصار، شماره احادیث به ۵۵۸، ۵ حدیث بالغ شده است و چنین اختلافی در شماره می‌تواند به شیوه شمارش درمورد پاره ای از احادیث خاص مربوط گردد. از نظر اسنادهای احادیث، وی در آغاز بر آن بود که احادیث را با اسانید آنها ضبط نماید و تا اندازه ای در دو جزء نخستین این شیوه را رعایت کرده است، اما در جزء اخیر، اسانید را به اختصار آورده، و به سبک کتاب تهذیب الاحکام خود و پیش تر از آن سبک ابن بابویه در فقیه ، اسانید خود به اصول روایی را در پایان اثر آورده است. [۴]
علامه حلی حسن، رجال، ج۱، ص۲۷۶ نمونه ای کهن از بررسی های انجام شده درباره اعتبار رجالی اسانید طوسی در الاستبصار، نجف، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
[۵]
دانش پژوه محمدتقی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۳، ص۱۰۸۶-۱۰۸۷ معرفی چند بررسی دیگر، ۱۳۴۴ش.
مؤلف معمولاً در هر باب احادیث مورد پذیرش خود را پیش تر آورده، و سپس به ذکر احادیث مقابل آنها پرداخته، و آنگاه وجه «جمع» و برقراری الفت بین مدلول آنها را در حد امکان تبیین کرده است. ۲ - هدف از تألیفبرخی از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابی بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آوری کند و به بررسی آنها بپردازد و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. شیخ طوسی در این کتاب ابتدا روایاتی را که معتبر و صحیح می داند، آورده و سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعی داشته که روایتی را از قلم نیندازد، پس از آن نیز به جمع میان روایات و بررسی آن ها پرداخته است. شیخ طوسی در بیان انگیزه تألیف، در مقدمه چنین آورده است : پس از تألیف مجموعه مفصل تهذیب الاحکام ، از او خواسته شد تا مجموعه ای مختصرتر تهیه کند که تنها احادیث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقایسه شده باشند. وی نیز در پی این درخواست برآن شد تا اثری پدید آورد که محل رجوع دانشوران و در عین حال راهنمای مناسبی برای مبتدیان باشد. از این رو به تألیف الاستبصار همت گماشت. ۳ - شیوه تألیفطوسی در این اثر علاوه بر این‌که احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتوایی آنها نیز عنایت داشته، و در باب باب آن پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است. شیوه های جمع بین احادیث و رفع ناهمخوانی‌ها که در فقه شیخ طوسی جایگاهی ویژه دارد، به خصوص در کتاب الاستبصار او بازتاب یافته است. از همین رو، این کتاب را نمی‌باید تنها یک مجموعه محض از احادیث به شمار آورد و ارزش فقهی آن را از نظر دور داشت. ترتیب ابواب الاستبصار نیز همانند دیگر کتب اربعه ، برپایه طبقه بندی معمول در آثار فقهی صورت گرفته است. اگرچه شیخ طوسی در تألیف الاستبصار تا حد زیادی بر تألیف پیشین خود - تهذیب الاحکام - اتکا داشته است، اما الاستبصار از نظر هدف کلی تألیف، هم از دیدگاه باب بندی و هم از نظر شیوه ترتیب احادیث در هر باب ویژگی های خود را داراست و اثری مستقل شناخته می‌شود. این استقلال در فهرستی که مؤلف از آثار خود به دست داده است و هم در کلام عالم معاصرش نجاشی به روشنی تأیید شده است ( بروکلمان آن را تلخیصی از تهذیب شمرده است). ۴ - ویژگی ها۱. این کتاب در نوع خود بی نظیر است و اولین کتابی می باشد که برای جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است. ۲. کتاب استبصار، علاوه بر اعتبار بالا، از جامعیت خوبی نیز برخوردار است، به حدی که ابن طاووس می گوید: اگر درباره مسئله ای روایت مخالف باشد، حتماً در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره شده باشد. ۳. در آغاز هر باب، نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن روایات دیگر مطرح شده اند. کتاب شامل همه ابواب فقهی نیست و فقط به ابوابی اشاره می کند که در آن روایات مخالفی وارد شده باشد، ولی ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب های فقهی است، یعنی از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان می پذیرد. ۵ - جایگاهاین کتاب از معتبرترین مجموعه های روایی شیعه به شمار می آید و هر فقیه و مجتهدی هنگام استنباط احکام شرعی باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد. کتاب استبصار یکی از کتب اربعه و در ردیف کتاب کافی شیخ کلینی و من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و تهذیب الاحکام، کتاب دیگر شیخ طوسی، است و شیخ این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار نام آن پیوسته در فهرست کتاب ها بوده و علما و فقهای شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه می داده اند. ۶ - چاپ و نشراین کتاب، به وسیله انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران در ۴ جلد، به قطع وزیری و در سال ۱۳۹۰ ق چاپ و منتشر شده است. الاستبصار یک بار در ۱۳۰۷ق در ۳ جلد در لکهنو ( هند ) به چاپ سنگی رسید و بار دیگر در سال های ۱۳۱۵-۱۳۱۷ق در تهران تجدید چاپ شد. چاپ تحقیقی آن به کوشش حسن موسوی خرسان و به اهتمام محمد آخوندی در نجف (۱۳۷۵-۱۳۷۶ق) در ۴ مجلد (جزء سوم در ۲ مجلد) منتشر شد و بارها تجدید چاپ گردید. ۷ - نسخ کهندرباره نسخ کهن الاستبصار، نخست باید از نسخه ای ناقص یاد کرد که به گزارش آقابزرگ تهرانی [۹]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲، ص۱۴- ۱۵.
در کتابخانه سیدهادی کاشف الغطاء در نجف به خط «جعفر بن علی مشهدی» وجود داشته است. برپایه این گزارش، نسخه یاد شده با دستخط شیخ طوسی مقابله شده، و تاریخ فراغ از آن ۵۷۳ق بوده است.سپس باید به نسخه ای محفوظ در کتابخانه مرعشی اشاره کرد که در سده ۸ قمری کتابت شده است [۱۰]
کتابخانه مرعشی، نسخ خطی، ج۴، ص۳۸۶-۳۸۷.
[۱۱]
حجتی محمدباقر، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی آنها»، ج۱، ص۶۰۹ به بعد، فهرستی از نسخ مربوط به سده ۱۰قمری به بعد با تصحیح تاریخ نسخه روضاتی به ۹۶۵ق و تاریخ نسخه آصفیه به ۹۸۴ق و تاریخ نسخه ۳۸۳ برگی ملک به ۹۸۰ق، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳.
[۱۲]
روضاتی محمدعلی، «فهرست نسخه های مصنفات شیخ طوسی موجود در کتابخانه روضاتی»، ج۱، ص۶۸۱، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳.
[۱۳]
کتابخانه آصفیه، خطی، ج۴، ص۲۳۷.
[۱۴]
کتابخانه ملک، نسخ خطی، ج۱، ص۳۶.
[۱۵]
کتابخانه مرکزی، نسخ خطی، ج۸، ص۸۳ تکمیل فهرست یاد شده در سده ۱۰قمری نسخه مورخ ۹۵۱ق.
[۱۶]
کتابخانه مرعشی، نسخ خطی، ج۲، ص۱۸۱-۱۸۲ نسخه ای محتملاً از سده ۱۰قمری.
[۱۷]
نالینو، یک نسخه خطی جدید از کتاب الاستبصار ابوجعفر طوسی، ص۱۵-۲۲ وصف تفصیلی نسخه ای مورخ ۱۰۷۵قمری، ۱۹۴۷.
.۸ - شروح و تعلیقاتتألیف آثاری به عنوان شرح ، تعلیقه یا حاشیه بر الاستبصار از اواخر سده ۱۰قمری /۱۶میلادی به‌طور شاخص دیده می‌شود، از مهم ترین آن می توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱. حاشیه ای از محمدبن علی بن حسین عاملی ، صاحب مدارک الاحکام (د ۱۰۰۹ق) که به‌همراه متن الاستبصار در نسخه روضاتی محفوظ مانده است [۱۸]
روضاتی محمدعلی، «فهرست نسخه های مصنفات شیخ طوسی موجود در کتابخانه روضاتی»، ج۱، ص۶۸۱، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳.
[۱۹]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲، ص۱۶.
۲. حاشیه ای از حسن بن زین الدین عاملی ، صاحب معالم الدین (د ۱۰۱۱ق) که افندی در ریاض العلماء [۲۰]
افندی عبدالله، ریاض العلماء، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
از آن یاد کرده است [۲۱]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۸.
۳. حاشیه ای از میرزا محمد استرآبادی صاحب منهج المقال (د ۱۰۲۸ق) که نسخ آن در نجف و مشهد نشان داده شده است [۲۲]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۹.
[۲۳]
فاضل محمود، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، مشهد، ۱۳۶۳ش.
۴. استقصاء الاعتبار ، که شرحی است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زین الدین عاملی (د ۱۰۳۰ق) و آقابزرگ تهرانی [۲۴]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲، ص۳۰-۳۱.
نسخی چند از آن را معرفی کرده است؛۵. حاشیه ای از سیدیوسف خراسانی (در نیمه نخست سده ۱۱ قمری) [۲۵]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۹ برای نسخه آن.
۶. مناهج الاخبار ، که شرحی است از کمال الدین (یا نظام الدین) احمد بن زین العابدین عاملی (زنده در ۱۰۳۹ق) [۲۶]
کتابخانه آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۸۲ برای نسخه بخشی از آن.
۷. شرحی از ملا محمدامین استرآبادی (د ۱۰۳۶ق) [۲۷]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۸۳ برای بررسی.
[۲۸]
کتابخانه مرعشی، نسخ خطی، ج۱۳، ص۵۱ نسخه متن به خط او.
۸. تعلیقه ای از «میرمحمدباقر استرآبادی»، معروف به میرداماد (د ۱۰۴۰ یا ۱۰۴۱ق)، که گاه از آن به شرح نیز تعبیر شده است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه سپهسالار تهران [۲۹]
ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۲۴۴، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
[۳۰]
ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۱، ص۳۴۵، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
و کتابخانه چستربیتی در دوبلین موجود است [۳۱]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۸۳.
[۳۲]
موسوی بهبهانی علی، «تعلیقه میرداماد بر استبصار طوسی»، ج۱، ص۷۴۰ برای وصفی از نسخه سپهسالار، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳.
۹. جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، که شرحی است از شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع حارثی (د ۱۰۵۰ق) شاگرد شیخ بهایی [۳۳]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۵، ص۳۷- ۳۸ برای بررسی آن.
[۳۴]
بلوشه، شماره ۶۶۶۱، برای نسخه متن به خط او در پاریس
؛۱۰. حاشیه ای از محمود بن غلامعلی طبسی (زنده در ۱۰۸۴ق) که نسخه خطی آن در کتابخانه مرعشی نگهداری می‌شود [۳۵]
کتابخانه مرعشی، نسخ خطی، ج۱۷، ص۳۱۳.
۱۱. کشف الاسرار ، که شرحی است از الاستبصار تألیف سید نعمت الله جزایری (د ۱۱۱۲ق) و نسخه های خطی متعددی از آن را آقابزرگ تهرانی [۳۶]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۸، ص۱۷.
نشان داده است [۳۷]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۹.
[۳۸]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۸۷.
۱۲. شرحی از سید محسن بن حسن اعرجی کاظمی (د ۱۲۲۷ق) که آقابزرگ تهرانی [۳۹]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۸۶ -۸۷.
نسخه ای از آن را در کاظمین دیده بوده است [۴۰]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۸- ۱۹ برای دیگر شروح و حواشی.
[۴۱]
آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۸۴ - ۸۶ برای دیگر شروح و حواشی.
[۴۲]
آقابزرگ، الذریعة، مقدمه، «ص»
[۴۳]
دانش پژوه محمدتقی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۴، ص۴۵۱، ۱۳۴۴ش.
۱۳. نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی ؛ ۱۴. شرح استبصار، نوشته «سید میرزا حسن بن عبدالرسول حسینی زنوزی»؛ ۱۵. شرح استبصار، نوشته «امیر محمد بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی» داماد علامه مجلسی ؛ ۱۶. شرح استبصار، نوشته شیخ عبدالرضا طفیلی نجفی؛ ۱۷. شرح استبصار، نوشته «شیخ قاسم بن محمدجواد»، معروف به ابن الوندی ؛ ۹ - فهرست‌منابع(۱) کتابخانه آستان قدس، فهرست. (۲) کتابخانه آصفیه، خطی. (۳) آقابزرگ تهرانی، الذریعة. (۴) آقابزرگ تهرانی، مقدمه بر التبیان طوسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۵) ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش. (۶) افندی عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۷) حجتی محمدباقر، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی آنها»، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳. (۸) دانش پژوه محمدتقی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ش. (۹) روضاتی محمدعلی، «فهرست نسخه های مصنفات شیخ طوسی موجود در کتابخانه روضاتی»، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳. (۱۰) طوسی محمد، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵- ۱۳۷۶ق. (۱۱) طوسی محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰م. (۱۲) علامه حلی حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م. (۱۳) فاضل محمود، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، ۱۳۶۳ش. (۱۴) کتابخانه مرعشی، نسخ خطی. (۱۵) کتابخانه مرکزی، نسخ خطی. (۱۶) کتابخانه ملک، نسخ خطی. (۱۷) موسوی بهبهانی علی، «تعلیقه میرداماد بر استبصار طوسی»، یادنامه شیخ طوسی، مشهد، ۱۳۵۴ش، ج ۳. (۱۸) نجاشی احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. (۱۹) نالینو، یک نسخه خطی جدید از کتاب الاستبصار ابوجعفر طوسی، ۱۹۴۷. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار»، ج۸، ص۳۲۹۶. سایت اندیشه قم • |