اسدالله بن عبدالله بروجردیبروجردی، اسدالله بن عبدالله، مشهور به حجة الاسلام، از مجتهدان بزرگ امامیه قرن سیزدهم است. ۱ - مشخصاتدر بروجرد به دنیا آمد و بعد از طی مدارج علمی، در همان شهر به تدریس و تصدی امور دینی پرداخت و در۱۲۷۱ در گذشت. [۱]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۹۰، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۲]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۷۶۷، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
از دوران و محل تحصیل او اطلاع چندانی در دست نیست، و فقط جاپلقی او را در شمار معاصران خود، که نزد سید محمد مجاهد و سید ابوالقاسم نهاوندی درس خوانده است، نام می‌برد. خوانساری و آقابزرگ طهرانی نیز به شاگردی او نزد محقق (میرزای) قمی اشاره و همه مؤلفان بر دانش بسیار و دقت نظر او در مباحث فقه و اصول تصریح کرده اند. [۳]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۸۹، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۴]
محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۲۸۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از روضات و المآثر و الا´ثار).
[۵]
محمد باقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۱، ص۱۰۱، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۲، قسم ۱، ص۱۲۸، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
۲ - شاگرداندر روزگار او بروجرد مرکزیت علمی یافت و شاگردان بسیاری در درس او حاضر می‌شدند. اعتماد السلطنه [۷]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۹۴، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۸]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۹]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۲۳۳، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
عده ای از علما را که از شاگردان او بوده‌اند نام می‌برد: شیخ عبدالرحیم بروجردی، شیخ محمدرحیم بروجردی، شریف العلماء بیغَشی، شیخ علی بروجردی، سیّد ضیاءالدین بروجردی، ملااحمد خوانساری و ملامحمّدتقی گلپایگانی.
آقابزرگ طهرانی [۱۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۱۵۱، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
[۱۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، قسم ۱، ص۱۵۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار).
[۱۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، قسم ۲، ص۶۷۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار).
علاوه بر این افراد، از ملااسماعیل بروجردی و سیّد ضیاءالدین طباطبایی بروجردی و اورنگ زیب میرزا قاجاری نیز یاد می‌کند.
اعتماد السلطنه، همچنین، شیخ مرتضی انصاری را از کسانی می‌داند که در بروجرد از افادات علمی حجة الاسلام بهره برده و در دوران ریاست علمی خود نظریات او را نقل می‌کرده است. [۱۳]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۸۹، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۱۴]
محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۲۸۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از روضات و المآثر و الا´ثار).
ملاعلی اصغر نیر بروجردی نیز در شرح حال خود نوشته است که نزد حجة الاسلام درس خوانده است. ۳ - مشرب بروجردی در فقاهتحجة الاسلام بروجردی در فقاهت ، مشربی مکاشفه آمیز داشته و قائل به انفتاح باب علم بوده (در برابر نظریه انسداد باب علم ) و فتاوی او نیز غالباً در حال تغییر بوده است. [۱۵]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۸۹، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۱۶]
عباس قمی، فوائد الرضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه، ج۱، ص۴۳، (بی جا، بی تا) (به نقل از روضات).
[۱۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۲، قسم ۱، ص۱۲۸، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
۴ - خصوصیات اخلاقیبر عبادت و ریاضت اهتمامی بسیار داشته و در برخی منابع کراماتی از او نقل شده است. وی علاوه بر مُکنت مالی، حرمت و نفوذ اجتماعی بسیاری نزد همه طبقات داشته است. ۵ - آثارتنها تألیف او تعلیقه ای بر قواعد الاحکام است. [۱۸]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۹۰، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۱۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۷۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار).
خوانساری، [۲۰]
محمد باقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۱، ص۱۰۱، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
او را سرسلسله علمی خاندانش می‌داند.
۶ - فرزندانفرزند ارشد او میرزا داوود، داماد پسر سید بحرالعلوم و سه فرزند دیگرش میرزاضیاءالدین و میرزاعسکری و میرزا محمدمهدی از افاضل عصر خود بوده اند. [۲۱]
ج ۲، قسم ۲، ج۱، قسم ۳، ص۱۲۷۱، ص ۶۷۳ـ۶۷۴، محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
بروجردی همچنین با دختر استادش محقق (میرزای) قمی ازدواج کرده [۲۲]
محمد باقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۱، ص۱۰۱، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۲۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۲، قسم ۱، ص۱۲۸، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
[۲۴]
محمدبن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۱۸۲، تهران (بی تا).
و از او سه فرزند به نامهای جمال الدین محمد، فخرالدین محمد و نورالدین محمد داشته و در اجازه ای که برای آنان نوشته، به اجتهادشان تصریح کرده است. [۲۵]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۱۹۰، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۲۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار).
آقاجمال الدین ، در فقه و حدیث و تفسیر توانا بود و بیانی رسا داشت. چند سال در مشهد زیست، سپس در تهران سکنا گزید و در ۱۳۰۲ درگذشت. فرزند او، میرزا علی اکبر بروجردی نیز عالم بود و جانشین پدر شد. آقا فخرالدین در بروجرد ماند و گذشته از مقامات دینی، به شعر و عرفان گرایش داشت. آقا نورالدین از شاگردان شیخ انصاری بود و در دوران تحصیل درگذشت. شیخ علی بروجردی یکی از نوادگان حجة الاسلام در سامرا از شاگردان میرزای شیرازی بود و بعد از کسب مراتب علمی به بروجرد بازگشت. [۲۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۴، ص۱۲۹۶، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
برادر حجة الاسلام به نام مولی علی بروجردی و فرزند او، شریف، نیز اهل فضل بودند. آقابزرگ طهرانی [۲۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۲۱۵، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
مولی علی را داماد محقق (میرزای) قمی می‌داند؛ [۲۹]
محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
[۳۰]
را آورده‌اند او را برادر حجة الاسلام ندانسته‌اند و به نظر می‌رسد که تشابه اسم، عامل اشتباه طهرانی شده باشد.، محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است).
۷ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار). (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴. (۳) محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش. (۴) محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می‌گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است). (۵) محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از روضات و المآثر و الا´ثار). (۶) محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش، مقدمة مصححان، ج ۱، ص ۱۲۹. (۷) محمدبن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، تهران (بی تا). (۸) محمد شفیع بن علی اکبر جاپلقی بروجردی شفیعا، الروضة البهیة فی الطرق الشفیعیة، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۰، بدون صفحه شمار، اواخر کتاب. (۹) محمد باقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲. (۱۰) عباس قمی، فوائد الرضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه، (بی جا، بی تا) (به نقل از روضات). (۱۱) محمدمهدی کشمیری، تکملة نجوم السماء، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۹۷)، ج ۱، ص ۱۱۰، ۴۶۲ (به نقل از المآثر والا´ثار و الروضة البهیة). (۱۲) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۶ (به نقل از المآثر و الا´ثار). (۱۳) علی اصغربن علی اکبر نیر بروجردی، نورالانوار، تهران ۱۲۷۵، شرح حال مؤلف در پایان کتاب. ۸ - پانویس
۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بروجردی»، شماره۱۰۶۷. |