استصحاب حکم عقلیاستصحاب حکم عقلی به استصحاب حکم صادر شده از طرف عقل اطلاق می‌شود. ۱ - تعریفاستصحاب حکم عقلی، مقابل استصحاب حکم شرعی و به معنای استصحابی است که مستصحب آن، حکمی از احکام مستقل عقلی (مثل حرمت ظلم و قبح تکلیف به غیر مقدور) است که در گذشته نسبت به آن یقین وجود داشته و پس از مدتی به دلیلی در بقای آن شک می‌شود و از طریق استصحاب، به بقای آن حکم می‌گردد. ۲ - دیدگاه شیخ انصاری« شیخ انصاری » استصحاب حکم عقلی را ممکن نمی‌داند، زیرا موضوع حکم عقلی، نزد عقل به تفصیل معلوم است و اگر بقای موضوع را در زمان لاحق ادراک کرد، حکم قطعی خواهد داد، و اگر موضوع یا جزئی از موضوع منتفی شده باشد، به صورت قطعی حکم را منتفی می‌داند و در حکم عقل شک راه ندارد. و اما شک در بقای موضوع نیز اگر ناشی از مشتبه شدن امر خارجی باشد(مثل این که شک کند آیا ضرر موجود در این مایع سمّی هنوز پا برجاست یا نه) از این بحث خارج است، و اگر ناشی از عدم تعیین تفصیلی موضوع باشد، در مستقلات عقلیه متصور نیست، زیرا حکم مستقل عقل فقط بعد از احراز موضوع و شناخت تفصیلی آن محقق می‌شود. ۳ - جواز یا عدم جواز استصحاب مستفاد از حکم عقلمسئله دیگری که بر این بحث متفرع است، جواز یا عدم جواز استصحاب در حکم شرعیِ مستفاد از حکم عقلی است؛ یعنی در فرضی که به حکم قاعده «ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع» حکمی شرعی از حکمی عقلی استنباط می‌گردد و پس از مدتی به دلیلی در بقای حکم شرعی شک می‌شود، آیا می‌توان حکم شرعیِ سابق را استصحاب کرد یا نه، مانند این که عقل به «حسن رد امانت» حکم کند و سپس از طریق قاعده «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» نتیجه گرفته شود که رد امانت به صاحب آن واجب شرعی است، آن گاه پس از مدتی شک به وجود آید که آیا وجوب سابق هنوز باقی است یا خیر برای مثال، احتمال جنون صاحب آن امانت داده شود و خوف آن باشد که اگر امانت به او داده شود آن را تلف کند و تحویل دهنده ضامن گردد در این گونه موارد، آیا وجوب سابق را که از راه حکم عقل به ملازمه به دست آمده است، می‌توان استصحاب نمود؟ ۴ - حجیتدر حجیت استصحاب حکم شرعیِ مستفاد از حکم عقلی بین اصولیون اختلاف است: برخی هم چون مرحوم «شیخ انصاری»، آن را حجت نمی‌دانند، اما برخی دیگر مانند مرحوم « محقق نایینی »، به حجیت آن معتقد می‌باشند. [۴]
درینی، محمدفتحی، بحوث مقارنة فی الفقه الاسلامی و اصوله، ج۱، ص ۳۶۹-۳۶۷.
[۵]
خضری، محمد، اصول الفقه، ص۴۰۹.
[۶]
فاضل لنکرانی، محمد، سیری کامل در اصول فقه، ج۱۴، ص ۵۳-۳۸.
۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۶۷، برگرفته از مقاله «استصحاب حکم عقلی». |