اداء (فقه)اداء به انجام عبادت در وقت مقرَّرِ شرعی اطلاق می‌شود و در باب‌هاى طهارت، صلات و صوم به کار رفته است. ۱ - تعریف اداءاين واژه در فقه به معناى لغوى آن يعنى مطلق انجام عمل نيز به کار مى‌رود، امّا ادا مقابل قضا، اصطلاحى فقهى و به معناى انجام عبادت‌هاى با وقت معيّن در داخل وقت است. ۲ - مصداق اداءانجام عبادت‌هاى داراى وقت معيّن اعم از واجب و مستحب همچون نمازهاى شبانه‌روزى يا نافله آن‌ها و روزه ماه رمضان در داخل وقت خود، ادا محسوب مى‌شود، و در خارج از وقت، قضا مى‌باشد. نمازى که يک رکعت آن در داخل وقت و ديگر رکعات آن به دليل تنگى وقت در خارج وقت خوانده شود، نماز ادا محسوب مى‌شود. [۳]
العروة الوثقى، ج۱، ص۵۲۱.
مثلاً حائض «اگر در آخر روز پاک گردد و از وقت به‌اندازه چهار رکعت در وطن یا دو رکعت در مسافرت، درک نماید باید نماز عصر را بخواند و نماز ظهر - هم ادا و هم قضا - از او ساقط می‌شود. و اگر از وقت به‌اندازه پنج رکعت در وطن یا سه رکعت در مسافرت، درک نماید، هر دو نماز بر او واجب است و اگر آن‌ها را ترک کند قضای هر دو واجب است. و اما نماز مغرب و عشا درصورتی‌که از آخر شب کمتر از وقت پنج رکعت در وطن و یا کمتر از چهار رکعت در مسافرت، درک نماید، فقط نماز عشا بر او واجب است و نماز مغرب - هم ادا و هم قضا - از او ساقط می‌شود.» [۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۸، کتاب الطهارة، القول فی احکام الحائض، مسالة۱۴.
و «اگر گمان کند که وقت برای یک رکعت نماز با تحصیل شرایط آن ندارد و نمازش را ترک کند و سپس معلوم شود که وقت داشته، قضای نماز واجب است.» [۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۸، کتاب الطهارة، القول فی احکام الحائض، مسالة۱۳.
و « مسافر و جوانی که خوف آن را دارد که نماز شب را در وقتش نتواند بخواند، می‌توانند نافله شب را قبل از نصف شب بخوانند، بلکه هرکسی که دارای عذر باشد - مانند پیر و کسی که ترس از سرما یا احتلام دارد - می‌تواند قبل از نصف شب آن را بخواند. و سزاوار است که این افراد نیّت تعجیل نمایند نه ادا.» [۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۴، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الولی، مسالة۵.
۲.۱ - قصد ادا در نمازامام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌فرماید: وقتی که نمازگزار، عنوانی را که به قضا و ادا متصف می‌شود، مانند عنوان نماز ظهر و عصر را مثلاً قصد کند، دیگر لازم نیست که ادا و قضا بودن را ولو اجمالاً قصد نماید. بنابراین اگر تنها انجام نماز ظهری را که الآن بر او واجب است قصد نماید و نماز قضای ظهری در ذمّه‌اش نباشد کفایت می‌کند، اما اگر در ذمّه‌اش قضا هم باشد، باید در نیّت، نمازی را که می‌خواند معیّن کند؛ که نماز واجب همان روز است یا روز دیگر (ادا است یا قضا). و اگر قصد نمازگزار این باشد که امری را که هم اکنون متوجه او است امتثال نماید و به خیال اینکه هنوز وقت باقی است، قصد ادا نماید و سپس معلوم شود که وقت گذشته بوده نمازش صحیح و قضا حساب می‌شود، چنان که اگر به خیال گذشتن وقت، قصد قضا نماید، سپس معلوم شود که وقت نگذشته بوده، نمازش صحیح و ادا حساب می‌شود. ۳ - ادا در کتاب اصول الفقهدر کتاب « اصول الفقه » آمده است: «الاداء فعل الواجب فی الوقت المقدَّر له شرعا... الواجب ان ابتدء فعله فی الوقت فهو اداء سواء اتمه فیه او خارجه واشترط الشافعیة فی الصلوة ان یأتی برکعة منها علی الأقل فی الوقت...؛ ادا عبارت است از انجام فعل واجب در مدت زمانی که شارع برای آن عمل در نظر گرفته است... اگر ابتدای شروع انجام فعل واجب (ولو مقدار کمی از آن)در وقت باشد، این عمل ادا است گر چه آن را خارج وقت تمام کند، اما شافعیه در مورد نماز می‌گویند زمانی ادا است که دست کم یک رکعت آن داخل وقت انجام شود یعنی انجام دادن مقدار کمی از آن کمتر از یک رکعت داخل وقت کفایت نمی‌کند. ادا و قضا، به غیر از واجبات ، در مستحبات موقت نیز مطرح است، مثل غسل روز جمعه که انجام آن در روز شنبه قضا است. [۸]
اصول الفقه، خضری، محمد، ص۴۳.
[۱۰]
اصول الفقه الاسلامی، زحیلی، وهبه، ص۵۶.
۴ - پانویس۵ - منبع• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۳۰، برگرفته از مقاله «ادا». • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۱، ص۳۱۷-۳۱۸. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |