احکام و خصائص الحرمین (کتاب)احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی فی الفقه الاسلامی، از منابع معاصر در تاریخ و فقه تطبیقی حرمین، نوشته علی احمد یحیی القاعدی است. این کتاب در اصل رساله دکترای نویسنده است که به رسم رساله‌های دانشگاهی، مقدماتی درباره موضوع، پیشینه و روش این پژوهش را در بر می‌گیرد. با این‌که موضوع محوری کتاب، طرح دیدگاه‌ها و مسائل فقهی است، تاریخ و توسعه‌های حرمین نیز در آن تحلیل شده است. این بررسی‌ها با بیان دیدگاه‌های فقیهان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت و یادکرد فضیلت‌ها و ویژگی‌های معنوی حرمین همراه گشته است. ۱ - ویژگی‌های کتاباین ویژگی‌ها را در کتاب حاضر می‌توان یافت: گستردگی و جامعیت در ارائه یک دوره معارف حج و حرمین، گزارش سخنان فقیهان چهارگانه اهل‌سنت، توجه به نمودار و جداول، [۱]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۰۱.
[۲]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۰.
[۳]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۶-۲۶۷.
همراه کردن گزارش‌های تاریخی با مسائل فقهی، گزارش تحلیلی از تعمیرها و توسعه‌های حرمین، [۴]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۲۹-۲۶۷.
تبویب و تدوین مناسب و منطقی، و فراوانی و غنای منابع و مآخذ. [۵]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۹۵۱-۹۶۵.
۲ - محتوای کتابکتاب در پنج باب و فصول بسیار تدوین گشته است. در بابی با عنوان مقدمه، این موضوعات بیان شده‌اند: سیر تاریخی بنای کعبه و تعمیر و توسعه مسجدالحرام، حفر زمزم از روزگار جاهلیت تا دوران آل سعود همراه گزارشی تاریخی از مناصب کعبه، پرده کعبه، مقامات چهارگانه، تاریخ تعمیر و توسعه مسجدالنبی، ظهور بدعت‌ها در حرمین، و پاسخ به شبهات خاورشناسان. [۶]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۴-۲۶۶.
۲.۱ - توسعه‌های مسجدالحرامنویسنده در گفتار پیرامون عمارت و بازسازی‌ها، نوسازی‌ها و توسعه‌های مسجدالحرام در روزگار خلفای اموی و عباسی، اطلاعات منابع تاریخی مکه مانند اخبار مکه ازرقی (م،۲۴۸ق) و اخبار مکه فاکهی (م. ۲۷۹ق) را تلخیص و گزارش نموده [۷]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۶۰-۱۷۸.
و سپس از آغاز و پایان توسعه به دست سلطان سلیم‌خان عثمانی در سال ۹۷۹ق و اتمام آن به دست سلطان مرادخان در ۹۸۹ق سخن گفته است. [۸]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۸۱-۱۸۲.
نیز ویژگی‌های توسعه اول و دوم مسجدالحرام در روزگار آل سعود را بیان کرده است. توسعه اول مسجدالحرام با فرمان ملک سعود بن عبدالعزیز در سال ۱۳۷۵ق آغاز گشت و در چهار مرحله همه بخش‌ها و اجزای مسجدالحرام تغییر و توسعه داده شد. [۹]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۹۲-۱۹۵.
توسعه دوم در روزگار ملک فهد بن عبدالعزیز انجام گرفت [۱۰]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۹۶.
و مروه نیز تغییر اساسی یافت. [۱۱]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۹۹.
در این توسعه، مساحت مسجد به ۳۵۶۰۰۰ متر مربع رسید. [۱۲]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۹۶.
احداث طبقات مختلف و ستون‌های فراوان (۱۴۵۳ ستون.) و گسترش باب‌ها (۴۱ باب) از ویژگی‌های این توسعه هستند. [۱۳]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۹۷-۲۰۱.
۲.۲ - توسعه‌های مسجدالنبیدر بررسی بناها و توسعه‌های مسجدالنبی نیز اطلاعاتی کلی درباره بنای اولیه روزگار نبوی و بنای دوران عمر بن خطاب و عثمان و خلفای پسین ارائه شده است. [۱۴]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۳۵-۲۴۹.
از بنای مسجدالنبی پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ق به دست سلطان قایتبای از سلاطین ممالیک مصر تا تعمیر و توسعه به دست عبدالمجیدخان عثمانی ۳۸۷ سال فاصله بود. سلطان عثمانی با فرستادن مهندسان، کارشناسان، نجاران و کارگران و آماده ساختن وسایل و امکانات مورد نیاز در ۱۲۶۵ق به تعمیر و توسعه مسجد پرداخت و در سال ۱۲۷۷ق آن را به پایان رساند. [۱۵]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۵۳-۲۵۴.
مسجدالنبی در روزگار آل سعود تاکنون سه توسعه داشته است: توسعه اول به سال ۱۳۷۰ق در روزگار ملک عبدالعزیز، [۱۶]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۵۹-۲۶۰.
توسعه دوم در روزگار ملک فیصل [۱۷]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۱.
و توسعه سوم در روزگار ملک فهد. [۱۸]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۳.
در مجموع، مساحت مسجدالنبی بسیار گسترده شد و به ۲۳۵۰۰۰ متر مربع رسید. [۱۹]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۴-۲۶۷.
اکنون مساحت مسجد و صحن اطراف آن ۴۰۰۵۰۰ متر مربع است.۲.۳ - قبلهنویسنده در رد ادعای خاورشناسان غربی که سبک معماری اسلامی‌ـ عربی را انکار کرده‌اند، توسعه‌های تاریخی حرمین و کعبه را دلیل وجود هنر معماری نزد عرب‌ها در همه دوره‌های تاریخی دانسته است. [۲۰]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۱۳۱-۱۳۹.
نیز در این باب از احکام و مناسک قبله، دیدگاه‌های فقیهان اهل‌سنت درباره استقبال، تعریف قبله، مرکزیت قبله برای امت اسلامی، و استدبار قبله سخن رفته است. [۲۱]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۲۶۹-۴۱۶.
نویسنده از وضع قبله مسجدالنبی پس از هجرت نبوی سخن گفته و نیز به مسائل نجومی قبله و مرکزیت کعبه برای کره زمین هم اشاراتی کرده است. [۲۲]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۳۸۹-۳۹۵.
۲.۴ - فضایل و احکام کعبهباب دوم به فضایل، ویژگی‌ها و احکام کعبه می‌پردازد و به پشتوانه منابع فقهی و حدیثی، از این مباحث سخن می‌گوید: نکات و فروعی درباره آداب ورود به کعبه، نماز در کعبه، فروش و سرقت پرده کعبه، جایگاه‌های نماز پیامبر در اطراف کعبه، پیوند حِجر اسماعیل و کعبه، حدود طواف کعبه، طهارت در طواف کعبه، ویژگی‌های رکن و مقام ابراهیم، استلام رکن یمانی و رکن حجرالاسود، فضیلت‌های مُلْتَزَم، نگاه به کعبه، ویژگی‌ها و مناسک آب زمزم و برکات و آثار معنوی آن. چنان‌که از مباحث این باب و دیگر ابواب پیدا است، نویسنده همراه یادکرد مناسک و فروع فقهی، جنبه‌های فضایلی، میراث تاریخی و آداب اخلاقی مربوط به هر موضوع را نیز یاد می‌کند. [۲۳]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۴۱۷-۵۳۵.
۲.۵ - تفاوت‌های حرم مکی و مدنیاز این‌رو، در باب سوم در کنار بیان احکام، مناسک و ویژگی‌های مسجدالحرام، به تفصیل از حدود و تفاوت‌های حرم مکی و مدنی [۲۴]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۵۳۷-۵۶۲.
، فضیلت‌های نماز و دو چندان شدن پاداش کارهای نیک در مسجدالحرام سخن گفته [۲۵]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۵۷۷-۵۹۱.
و به بیان فروعی خاص چون احکام نذر سفر بیت‌الله الحرام و تبیین مفهوم نذر نیز پرداخته است. [۲۶]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۵۶۷-۵۷۵.
۲.۶ - احکام و حرمت مکه و حرمباب چهارم در چهار فصل، شرحی تحلیلی از احکام و حرمت مکه و حرم مکی در فقه اسلامی ارائه می‌دهد. مباحث این باب در این قلمرو هستند: نام‌های مکه در قرآن، اقامه حدود در مکه، قصاص و قتال در مکه، بَغی و بُغات، حمل سلاح در مکه، پای نهادن مشرکان در حرم مکی، صید در حرم مکی، قطع درخت در مکه، فروش و اجاره خانه‌های حرم مکه، خراج بر مزارع مکه، تقسیم اراضی مکه، و انتقال خاک و سنگ مکه. [۲۷]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۵۹۳-۷۵۰.
۲.۷ - احکام حرم مدنیهمین مباحث در باب پنجم درباره حرم مدنی، ویژگی‌ها و امتیازات مدینه، فضیلت‌های مسجدالنبی، ویژگی‌های کوه اُحُد، زیارت مسجد قبا، زیارت قبور بقیع و مرقد نبوی از دیدگاه حدیثی و فقهی طرح شده است. [۲۸]
قاعدی، علی احمد یحیی، احکام و خصائص الحرمین، ص۷۵۱-۹۰۷.
۳ - وضعیت چاپاین کتاب در دو جلد در ۹۸۴ صفحه به زبان عربی در قطع وزیری به سال ۱۴۲۹ق. به اهتمام مؤسسه الریان بیروت منتشر شده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «احکام و خصائص الحرمین»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۲/۱۵. |