احمد حلاج بسحقاطعمهبُسحق اَطعمه، فخرالدّین احمد حلاّ ج شیرازی، از شاعران نیمه دوم قرن هشتم بود. ۱ - لقباو معروف به شیخ اطعمه و بسحق اطعمه بود و در شعر بسحق تخلص می‌کرد که مخفّف بواسحاق/ ابواسحاق است. علّت اشتهار وی به حلاّ ج آن است که پیشه پنبه زنی داشته [۱]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشّعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۴۰۹، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۲]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۰۱، (بی جا، بی تا).
و به سبب آن‌که در شعرش به وصفِ انواع طعام پرداخته است به او لقب اَطعمه داده اند.
۲ - اشتباهات در مورد شخصیت بسحقبرخی تذکره نویسان [۳]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۰۰، (بی جا، بی تا).
[۴]
رضا قلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۱، ص۵۷ـ۵۸، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
[۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۵۵، چاپ محمد جعفر محجوب، ج ۳، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۶]
محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۶۶، تهران ۱۳۶۹ ش.
او را با معاصرش نظام الدین احمد اطعمه اشتباه کرده و در ردیف اهل تصوف و از مصاحبان شاه داعی شیرازی (متوفی ۸۶۷ یا۸۷۰) دانسته اند. همچنین برخی گمان کرده‌اند که مرثیه شاه داعی در رثای نظام الدّین احمد اطعمه، برای بسحق سروده شده است. [۷]
عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، ج۱، ص۱۵ـ۱۷، دوشنبه ۱۹۷۱.
[۸]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۴۵ـ۲۴۶، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۷۰ ش.
برخی [۹]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۹۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۰]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۴۴، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۷۰ ش.
به اشتباه، کنیه او را جمال الدّین آورده‌اند و این اشتباه ناشی از آن است که سنگِ مزار شخصی به نام جمال الدّین محمودبن نصیرالافزری را از آن بسحق شمرده اند. [۱۱]
علی نقی بهروزی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق و حلاج، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹، و محل قبر او»، یغما، سال ۲۸، ش ۴، (تیر ۱۳۵۴).
۳ - زندگینامهبسحق بیش‌تر عمرش را در شیراز گذراند و سفرهایی به خراسان و اصفهان کرد و سپس به شیراز بازگشت. از معاصران وندیمانِ شاهزاده اسکندر بن عمر شیخ بن تیمور (حک: ۸۱۲ ـ ۸۱۷) حاکم فارس و اصفهان بود. او را از صوفیان و مُریدان شاه نعمت الله ولی (متوفی ۸۳۴) دانسته اند؛ اما از لحن هزل آمیز و جسورانه اش در پاسخ به اشعار شاه نعمت الله برنمی‌آید که مرید او بوده باشد. [۱۲]
عبدالغنی میرزایف، ج۱، ص۲۱-۲۲ ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، دوشنبه ۱۹۷۱.
[۱۳]
عبدالغنی میرزایف، ج۱، ص۱۳ـ۱۵، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، دوشنبه ۱۹۷۱.
۴ - وفاتتاریخ وفات بسحق را ۸۲۷ و ۸۳۰ ذکر کرده اند، اما علی نقی بهروزی [۱۴]
علی نقی بهروزی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق و حلاج، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹، و محل قبر او»، یغما، سال ۲۸، ش ۴، (تیر ۱۳۵۴).
می‌گوید سنگِ مزارِ بسحق را در تکیه چهل تنان شیراز یافته که بر آن سال وفات او ۸۴۰ ذکر شده است.
۵ - آثاردیوان بسحق مشتمل است بر نظم و نثر؛ منظومات دیوان عبارت است از: کنزالاشتهاء (۱۰۵ بیت)؛ قصاید، ترجیع بند، غزلیات، مقطعات، رباعیات و فردیات، داستانِ مزعفر و بُغرا (برنج و آردینه :۱۶۰۳ بیت) و مثنوی اسرار چنگال آثار منثور در دیوان مشتمل است بر: رساله ماجرای برنج و بُغرا و رساله خوابنامه. دیوان بسحق را نخستین بار میرزا حبیب اصفهانی بر اساس نسخه خطی مورخ ۹۷۰ موجود در گنجینه (موزه) بریتانیا، در استانبول به چاپ رساند. همین نسخه بارها در شیراز تجدید طبع شده است. ۶ - ابتکار در ادبیات فارسیاهمیّت بسحق در ادبیات فارسی ، به نظر عدّه ای، به سببِ ابتکار و نوآوری در موضوع اشعار و اعتراض او به سبک متداولِ ادبی قرن هفتم است. [۱۵]
عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، ج۱، ص۴۶، دوشنبه ۱۹۷۱.
[۱۶]
یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران: از دوران باستان تا قاجاریه، ج۱، ص۴۳۶، ترجمة عیسی شهابی، تهران ۱۳۵۴ ش.
بسحق، نخستین بار، لغات و اصطلاحات و تعبیرات آشپزی را در نظم به کار گرفت [۱۷]
عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، ج۱، ص۷۶، دوشنبه ۱۹۷۱.
و نحوه وصفِ او از اطعمه و اغذیه تا حدّی وضع طبقات محرومِ آن زمان را نشان می‌دهد. [۱۸]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۴۷، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۷۰ ش.
بدین ترتیب، بسحق به تتبّع منتقدانه اَشکال شعری مخصوصاً غزل، و تضمین متصرّفانه در اشعار شاعرانی چون فردوسی ، حافظ ، شاه نعمت الله ولی و دیگران پرداخت و کوشید تا از بعضی مضامین عارفانه و مدایح مبالغه آمیز و نیز موضوعات کهنه شعری، به زبان هزل، انتقاد کند، [۱۹]
عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، دوشنبه ۱۹۷۱.
اما نیت او نه پیشی جستن بر دیگران بلکه مطایبه به طریقی هوشمندانه و هزل آمیز بوده است. [۲۰]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۳، ص۳۹۶، ج ۳.
۷ - سبک اشعاربسحق را از مقلّدان عبید زاکانی (متوفی ۷۷۲)، شاعر مبتکر در شیوه هزل و طنز دانسته اند، ولی براون [۲۱]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۳، ص۳۴۰، ج ۳.
بسحق را در هزل بر عبید ترجیح داده است. کسانی چون: نظام الدّین احمد اطعمه (متوفی ۸۵۰)؛ مولانا نظام الدین محمودبن امیراحمد قاری یزدی (متوفی ۹۹۳؛که به تقلید از بسحق به نظم دیوان البسه پرداخت)؛ تقی دانش ملقّب به حکیم سوری (متوفی ۱۲۸۸)؛ عبدالقادر خواجه سودا در سبک، مقلد او بوده اند. [۲۲]
عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، ج۱، ص۸۶، دوشنبه ۱۹۷۱.
بسحق را با ژوزف د برشو شاعر فرانسوی، که اشعارش درباره خوشخوراکی است، از لحاظِ سبکی همطراز دانسته اند. [۲۳]
یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران: از دوران باستان تا قاجاریه، ج۱، ص۴۳۵، ترجمة عیسی شهابی، تهران ۱۳۵۴ ش.
[۲۴]
هانری ماسه، تحقیق درباره سعدی، ج۱، ص۳۴۲، ترجمة غلامحسین یوسفی و محمد حسن مهدوی اردبیلی، تهران ۱۳۶۴ ش.
پیش از بسحق، ابوالفتح محمود بن حسین رَملی معروف به کُشاجِم، شاعر و ادیب عرب (متوفی در ۳۶۰) که در آغازِ کار طبّاخ سیف الدوله حمدانی (متوفی ۳۵۶) بود، نام خوراکها و اصطلاحات طبّاخی را در کتاب الطبخ خود گرد آورده است. [۲۵]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۱۶۷ـ۱۶۸، بیروت (بی تا).
[۲۶]
دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، ذیل «بسحق اطعمه »،تهران ۱۳۴۵ ش.
۸ - اعتقاد عوام شیرازعوام شیراز معتقدند که اگر کسی شب جمعه با نیّت خالص به زیارت قبر شیخ رود و در آن‌جا بعد از قرائت فاتحه از روح شیخ طلبِ طعام نماید بر آن دست می‌یابد. [۲۷]
ادوارد گرانویل براون، ج۳، ص۴۵۸،پانویس ۱، تاریخ ادبی ایران، ج ۳.
۹ - فهرست منابع(۱) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۳. (۲) از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳) علی نقی بهروزی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق و حلاج، و محل قبر او»، یغما، سال ۲۸، ش ۴، (تیر ۱۳۵۴). (۴) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، (بی جا، بی تا). (۵) دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ ش. (۶) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشّعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش). (۷) یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران: از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمة عیسی شهابی، تهران ۱۳۵۴ ش. (۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت (بی تا). (۹) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۷۰ ش. (۱۰) هانری ماسه، تحقیق درباره سعدی، ترجمة غلامحسین یوسفی و محمد حسن مهدوی اردبیلی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۱) محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۲) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، ج ۳، تهران ۱۳۴۵ ش. (۱۳) عبدالغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیت های ادبی او، دوشنبه ۱۹۷۱. (۱۴) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۵) رضا قلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش). (۱۶) EI ۲ , sv "Bush ¤ a k ¤ " (by P Horn - (H Masse )) ;. (۱۷) Encyclopaedia Iranica , sv "Bosh ¤ a q (Abu Esh ¤ a q) At ¤ ema" (by Heshmat Moayyad). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد حلاج بسحق‌اطعمه»، شماره۱۳۲۵. |