احمد بن علی نجاشیاحمد بن علی نجاشی (۳۷۲-۴۵۰ق)، معروف به نجاشی با کنیه ابوالحسین و ابوالعباس از عالمان و بنیان‌گذاران علم رجال در قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود. وی از شاگردان پدرش علی بن احمد نجاشی، شیخ مفید، سید مرتضی و دیگر اساتید بزرگ بود. او بیشتر عمر خود را در بغداد گذرانید اما در اواخر عمر به خاطر تحولات بغداد از آنجا هجرت کرد. او تالیفاتی داشته که در دسترس نیست و تنها اثر ماندگار او فهرس اسماء مصنفی الشیعه یا رجال نجاشی است که از اولین منابع رجالی و مهم‌ترین اثر فهرستی و رجالی امامیه می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - معرفی اجمالی ۳ - محل ولادت ۴ - تحصیلات ۴.۱ - ورود به مدرسه اهل بیت ۴.۲ - ارتباط با خانواده علماء ۵ - اساتید و راویان ۵.۱ - علی بن احمد نجاشی ۵.۲ - شیخ مفید ۵.۳ - سید مرتضی ۵.۴ - نصیبی معدل ۵.۵ - دیگر اساتید ۶ - آثار ۶.۱ - رجال نجاشی ۶.۲ - آثار دیگر ۷ - راویان از نجاشی ۸ - ویژگی‌ها ۸.۱ - عشق به اهل‌بیت ۸.۲ - زیارت مکان‌های مقدس ۸.۳ - دیدار با محدثان و راویان ۹ - هجرت از بغداد ۱۰ - وفات ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - مقدمهابوالعباس احمد بن علی نجاشی از اساتید و بنیان‌گذاران «علم رجال» است كه در اواخر قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم می‌زیست. متأسفانه از جزئیات زندگی‌اش همچون زادگاه، سفرها و ... اطلاع دقیقی كه نگاشته خود وی یا معاصرانش باشد در دست نیست. از این‌رو با استفاده از شواهد و قراین و با توجه به آثاری كه از او به یادگار مانده است، سعی گردیده از میان اقوال و نظرات مختلف، نظر و قولی كه به حقیقت نزدیک‌تر است برگزیده و تقدیم می‌گردد. ۲ - معرفی اجمالینجاشی در سال ۳۷۲ق در بغداد متولد شد. پدرش به سبب علاقه زیادی كه به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داشت نام «احمد» را ـ كه نام پیامبر است و نیز برای زنده نگه داشتن نام و یاد پدرش ـ بر فرزند خویش نهاد. احمد در دامن مادر و تحت سرپرستی و نظارت پدرش دوران كودكی را سپری و كم‌كم خود را برای تحصیل دانش و كسب معارف آماده می‌كرد. چون یكی از نیاكان احمد به نام «عبدالله» بر اهواز حكومت می‌كرد و به نجاشی شهرت داشت، بدین‌سبب او نیز به لقب «نجاشی» مشهور گشت. احمد نجاشی به دو كنیه «ابوالحسین» و «ابوالعباس» نیز معروف شد. شاید فرزندانی به نام‌های حسین و عباس داشته و در كوچكی از دنیا رفته باشند. (در كتاب‌های تاریخی به این دو نام به عنوان فرزندان نجاشی دست نیافتیم.) ۳ - محل ولادتپدر و خاندان نجاشی همه اهل کوفه بوده‌اند، ولی از آنجا كه پدرش پس از ورود شیخ صدوق در سال ۳۵۵ق به بغداد از محضر او استفاده كرده و جدش هم در بغداد منزل داشته و خود نیز دوران كودكی و كسب معارف و علوم را در آنجا گذرانده است صحیح‌تر آن است كه بگوییم او در همان شهر بغداد به دنیا آمده است. چنانكه علامه محقق شوشتری می‌نویسد: نجاشی بغدادی است نظیر شیخ مفید، سید مرتضی و سید رضی و شیخ طوسی در كتاب رجالش فرموده است: منزل جد نجاشی در كنار نهر است و نهر هم از شهر بغداد به شمار می‌آید. ۴ - تحصیلاتنجاشی با راهنمایی پدرش فراگیری دانش و معارف دین را در مسجد محله آغاز كرد او در مدتی كوتاه با حضور پیوسته در مسجد «نفطویه نحوی» (وی ابوعبدالله ابراهیم فرزند مجد بن عرفه (۲۴۰ـ۳۲۳ ق) ملقّب به «نفطویه نحوی» است.) (معروف به مسجد لؤلؤی) نزد امام جماعت مسجد روخوانی قرآن را فرا گرفت. [۴]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۵۹، چاپ بیروت.
۴.۱ - ورود به مدرسه اهل بیتدر محیط فرهنگی بغداد مدارس زیادی وجود داشت. خانه هر دانشمند و فقیهی كلاس درس و آموزشگاهی بود كه شیفتگان علم و ادب را به خود جذب می‌كرد. اما بیش از هر مدرسه‌ای، مدرسه اهل بیت (علیهم‌السّلام) در محله شیعه‌نشین كرخ بغداد آوازه جهانی داشت. وجود دانشمندان بزرگ و چهره‌های سرشناس در این پایگاه فرهنگی شیعی موجب گشته بود تا عمیق‌ترین و دقیق‌ترین مباحث علمی و دینی در آن مورد بحث و نظر قرار گیرد. آنان با نبوغ فكری و ابتكارات خود شیوه‌های نوی را در تدریس و استدلال علمی گشوده بودند كه همین ویژگی‌های برجسته باعث جذب طلاب به مدرسه اهل بیت (علیهم‌السّلام) شد. محققان و دانش‌پژوهان دوست‌داران اهل بیت (علیهم‌السّلام) در این مدرسه علوم دینی را فرا می‌گرفتند. [۵]
شهید اول، المعه الدمشقیه، ج۱، ص۵۲، مقدمه محمدمهدی آصفی، چاپ ده جلدی.
نجاشی از كودكی به این محیط فرهنگی و مدرسه غنی وارد شد و علم حدیث را از ابرار و محدثان بزرگ فرا گرفت. ۴.۲ - ارتباط با خانواده علماءنجاشی در خردسالی با فرزندان علمای بنام دوست می‌شد و همراه آنان به محضر بزرگان می‌رفت و از نزدیک مطالب زیادی می‌شنید و گفتار آنها را فرا می‌گرفت. او در پی ارتباط با خانواده هارون بن موسی تلعکبری كه از بنی‌شیبان و از شخصیت‌های درخشان شیعی و محدثان بود، با فرزندان این استاد بزرگ رفاقت پیدا كرد. هنوز سیزده سال از عمرش نگذشته بود كه هارون بن موسی در سال ۳۸۵ق از دنیا رفت. ۵ - اساتید و راویاناز آنجا كه شناخت راویان و به دست آوردن تخصص لازم در این رشته مبتنی بر شنیدنی‌های زیاد و مراجعه به اساتید بزرگ این فن است، نجاشی برای كسب مهارت در این رشته، از دانش اساتید بسیاری بهره برد و از دست آنان به دریافت اجازه نقل روایت مفتخر گشت و در دانش رجال تخصص یافت. حال به اختصار از آن بزرگان نام می‌بریم: ۵.۱ - علی بن احمد نجاشیعلی بن احمد بن عباس نجاشی (پدر نجاشی): نجاشی بعضی از كتاب‌های شیخ صدوق را نزد پدرش خواند و از دست او اجازه نقل روایت كتاب‌های شیخ صدوق نایل آمد. ۵.۲ - شیخ مفیدمحمد بن محمد بن نعمان معروف به «شیخ مفید» یا «ابن معلم» پیشوا و استاد علمای شیعه است كه زمانی زعامت شیعیان به او منتهی گردید. تمام كسانی كه بعد از او آمدند از محضرش و از آثار ماندگارش بهره‌ها بردند. حدود دویست كتاب و اثر ماندنی در موضوعات مختلف اسلامی، از این فقیه و محقق به جای مانده است كه به منزله دائره المعارف بزرگ اسلامی و شیعی محسوب می‌شود. نجاشی در محضر این عالم سالیان متمادی بهره علمی برد. بیشتر كتاب‌های جعفر بن محمد قولویه ـ استاد شیخ مفید ـ و شماری دیگر را نزد او خوانده است. وی سرانجام در شب جمعه آخر ماه رمضان سال ۴۱۳ق استادش را از دست داد و ارتحال استاد بزرگی چون شیخ مفید برای او بسیار سنگین بود. ۵.۳ - سید مرتضیپس از درگذشت شیخ مفید (رحمه‌الله‌علیه) زعامت و پیشوایی شیعیان به سید مرتضی (رحمه‌الله‌علیه) منتقل شد. نجاشی سالیان دراز در درس سید مرتضی حاضر شد و از دانش او بهره برد، او گرچه از سید مرتضی در كتاب‌اش روایتی نقل نمی‌كند، ولی به فرموده محقق خوانساری، در نزد سید مرتضی بیشترین درس را خوانده است. سید مرتضی در ربیع الاول سال ۴۳۶ق در شهر بغداد وفات کرد. وی بدن استادش را با كمک ابوالعلی محمد بن حسن جعفری و سلار بن عبدالعزیز، غسل داد و پس از اینكه فرزند سید مرتضی بر بدن پدرش نماز گزارد او را دفن كردند. ۵.۴ - نصیبی معدلمحمد بن عثمان بن حسن معروف به «نصیبی معدل». نجاشی كتاب «ما رووا من الحدیث» ابوشجاع ارجانی و نوشته‌ای از عبدالله بن علی كه تمام آن نوشته را از امام رضا (علیه‌السلام) روایت كرده است، نزد این استاد خوانده است. ۵.۵ - دیگر اساتید۱. احمد بن محمد بن عمران معروف به «ابن جندی» (۳۰۵-۳۹۶). ۲. احمد بن محمد بن موسی معروف به «ابن صلت اهوازی» (۳۲۴-۴۰۹ق). ۳. احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز معروف به «ابن عبدون» یا «ابن حاشر» (۳۳۰-۴۲۳ق). ۴. احمد بن علی بن عباس سیرافی معروف به ابن نوح سیرافی. ۵. ابواسحاق ابراهیم بن مخلد (۳۲۵-۴۱۰ق). ۶. ابوالحسن اسد بن ابراهیم بن کلیب (متوفی ۴۰۰ق). ۷. القاضی ابوعبدالله جعفی. ۸. ابوالحسین بن محمد بن ابی‌سعید. ۹. حسن بن احمد بن ابراهیم (۳۳۹-۴۲۶ق). ۱۰. حسن بن احمد بن محمد معروف به «ابن هیثم عجلی». ۱۱. حسن بن محمد بن یحیی فحام (متوفی ۴۰۸ق). ۱۲. ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائری (متوفی ۴۱۱ق)، نجاشی از این استادش كه شنیدنی‌های زیاد داشت و آگاه به زندگی راویان حدیث بود، به دریافت اجازه نقل حدیث نایل آمد. ۱۳. حسین بن احمد بن موسی. ۱۴. حسین بن جعفر بن محمد مخزومی معروف به «ابن خمری». ۱۵. سلامه بن ذکاء ابوالخیر موصلی. ۱۶. عباس بن عمر بن عباس معروف به «ابن ابی‌مروان». ۱۷. عبدالواحد بن مهری (۳۱۸-۴۱۰ق)، نجاشی كتاب «مسند عمار بن یاسر» را نزد این استاد خوانده است. ۱۸. عبدالسلام بن حسین ادیب (۳۲۹-۴۰۵ق)، كتاب «المهدی (عج)» را نزد این استادش خوانده است. ۱۹. عبدالله بن محمد بن عبدالله معروف به «ابومحمد حذاء دعلجی». ۲۰. عثمان بن حاتم منتاب تغلبی. ۲۱. عثمان بن احمد واسطی. ۲۲. علی بن احمد بن محمد قمی معروف به «ابن ابی‌جید» (متوفی ۴۰۸ق). ۲۳. ابوالقاسم علی بن شبل بن اسد. ۲۴. ابوالحسن محمد بن احمد قمی. ۲۵. محمد بن جعفر ادیب معروف به «ابوالحسن تمیمی» (۳۰۳-۴۰۲ق). ۲۶. محمد بن علی بن شاذان قزوینی. ۲۷. محمد بن علی بن یعقوب معروف به «ابوالفرج قنائی کاتب». [۳۶]
دریاب نجفی، محمود، مشیخه النجاشی، ص۹۸، چاپ اول ۱۴۱۳ ق، قم.
۶ - آثارابوالعباس نجاشی در شناخت راویان حدیث گوی سبقت را از دیگر دانشمندان این فن ربود و بر آنان برتری كامل یافت. گرچه پیش از عصر نجاشی و شیخ طوسی محققان و علمای زیادی در رشته رجال قلم زده، آثار ارزشمندی به یادگار گذاشتند، ولی دانش شناسایی حدیث در زمان این دو كه شایسته عنوان «پدر علم حدیث‌اند، تحول چشم‌گیری یافت (كتاب‌های اصلی علم رجال چهار كتاب‌اند به نام‌های: ۱. اختصار الرجال ۲. الفهرست ۳. الرجال ۴. رجال نجاشی كه كتاب تحت تألیف شیخ طوسی است.) و آثاری كه این دو در این زمینه از خویش به یادگار گذاردند، به عنوان كتاب‌های اصول علم رجال معروف گشت و از آن تاریخ تاكنون عالمانی كه متخصص در این رشته‌اند مطابق دیدگاه‌های آن دو تحقیق كرده و بر محور آثار آن دو بزرگوار، كتاب‌ها نوشته‌اند. ۶.۱ - رجال نجاشینجاشی این اثر را در زمان حیات استادش سید مرتضی (رحمه‌الله‌علیه) و پس از تألیف كتاب‌های شیخ طوسی در این زمینه، نوشته است. گویا سید مرتضی در یكی از جلسات درس، از سخن آن دسته از مخالفان كه شیعه را به نداشتن آثار و سابقه علمی سرزنش می‌كردند و مورد استفاده قرار می‌دادند، اظهار ناراحتی می‌كند و همین مسأله سبب می‌شود كه نجاشی با تصمیم و اراده جدی دست به تحقیق زند و دانشوران شیعی و آثار ارزشمند آنان را معرفی كند. بنابراین كتاب وی حاوی نام ۱۲۷۰ فرزانه از محدثان و علمای شیعی است كه در بیشتر موارد، سلسله سند از نجاشی تا راوی و شخصیتی كه به معرفی و آثار او پرداخته، ذكر شده است. آن‌طور كه از سخن خود نجاشی برمی‌آید، نام این كتاب «فهرس اسماء مصنفی الشیعه» است كه در آن به شناساندن آثار، كنیه، القاب، نیاكان و محل سكونت و زندگی علمای بزرگ پرداخته است. از این‌رو نام این مجموعه «فهرست» معروف به «رجال النجاشی» است كه بر روی جلدهای چاپ شده آن مزین است. نجاشی این كتاب را در دو جزء تهیه و تنظیم كرده و به همان ترتیبی كه خود صورت داده است بارها منتشر شده است. (این اثر ماندگار تاكنون بارها چاپ شده كه جدیدترین چاپ آن با تحقیق محمدجواد نائینی، زیر نظر استاد جعفر سبحانی، در سال ۱۴۰۸ق در بیروت به زیور طبع آراسته گردیده است.) ۶.۲ - آثار دیگرنجاشی غیر از اثر مشهورش، كتاب‌های دیگری به رشته تحریر درآورد، ولی متأسفانه نشر نگردیده و در دسترس نیست، حتی به نسخه‌های خطی آنها نیز تا به حال آگاهی نیافته‌اند. نجاشی آنجا كه شرح حالش را یادآور شده، آثار زیر را از نوشته‌های خویش شمرده است: ۱. «الجمعه»: این كتاب درباره وظایف و اعمال عبادی در روز جمعه است. ۲. «الكوفه»: در معرفی آثار و اماكن تاریخی شهر کوفه و نیز فضیلت آنها است. ۳. «انساب بنی نضر بن قُعین»: در این كتاب خاندان بنی نضر بن قعین را معرفی می‌كند. ۴. «مختصر الانوار و مواضع النجوم». ۷ - راویان از نجاشیگرچه نجاشی شاگردان زیادی را تربیت نكرد، چند نفر از دانشمندان، از نجاشی بهره‌ها برده و به مقام نقل روایت از كتاب‌های او نایل آمدند و از جمله: ۱. ابوصمصام ذوالفقار بن معبد حسینی. وی از ساداتی است كه از سید مرتضی، نجاشی و شیخ طوسی روایت می‌كند. نیز فقها و دانشمندانی چون قطب راوندی (متوفی ۵۷۳ق) و ابن شهر آشوب (متوفی ۵۸۸ق) از ابوصمصام حدیث نقل می‌كنند. ۲. ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی. وی از فقها و شخصیت‌های برجسته شیعی و از شاگردان ممتاز سید مرتضی و شیخ طوسی است. او از این دو بزرگوار و نیز از شیخ مفید و نجاشی و دیگر فرزانگان روایت نقل می‌كند. از جمله كتاب‌های او «قبس المصباح» در زمینه دعاست. ۳. ابوالحسن علی بن احمد نجاشی. وی فرزند نجاشی است كه در شمار اساتید بزرگ و دانشمندان جای دارد. [۴۳]
آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه.
۸ - ویژگیهابرخی از ویژگی‌های نجاشی عبارتند از: ۸.۱ - عشق به اهلبیتنجاشی به خاطر عشق به اهل بیت و خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) گاهی برای زیارت حرم امام علی (علیه‌السلام) به نجف و زمانی هم برای زیارت امام حسین (علیه‌السلام) به کربلا می‌رفت. هر سال عید غدیر به شوق زیارت امام علی (علیه‌السلام) از بغداد به نجف می‌رفت. ۸.۲ - زیارت مكان‌های مقدسنجاشی هرگاه به قصد كوفه ـ شهر اجدادش ـ حركت می‌كرد به زیارت مكان‌های مقدس این شهر می‌رفت. وی به عظمت و فضیلت مساجد شهر كوفه آگاه بود و در مکان‌هایی كه پیامبران و جانشینان آنها و دیگر زاهدان نماز می‌گذاردند، نماز می‌خواند. [۴۵]
نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ج۱، ص۲۹۷.
[۴۶]
نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ج۱، ص۳۷۸.
[۴۷]
نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ج۱، ص۴۰۸.
۸.۳ - دیدار با محدثان و راویاننجاشی به محدثان و راویان شیعی احترام می‌گذاشت و چه در شهر بغداد یا در مسافرت‌هایش به نجف و كوفه به دیدار صاحبان فضیلت و ابرار می‌رفت و از دانش و اخلاص آنان بهره می‌برد. ۹ - هجرت از بغدادحوزه علمیه بغداد كه تا سال ۴۴۸ق از رونق و شهرت جهانی برخوردار بود و عالمان و پژوهشگران را از گوشه و كنار مجذوب خود ساخته بود، دیگر آن حرارت و جنب و جوش فرهنگی را نداشت. جنگ و گریزهایی كه در بغداد به وجود آمد و آشوب‌های داخلی و خارجی برای انتقال قدرت، محیط دانش و آرامش حوزه‌های درس را آشفته ساخت و در نهایت اوضاع نابسامان به جایی رسید كه حكومت از آل بویه به سلجوقیان منتقل شد و شیخ طوسی، پیشوای شیعیان، به ناچار از بغداد به نجف هجرت كرد. از آن پس فقها، محدثان و علمای بزرگ یكی پس از دیگری بغداد را رها كرده، بعضی به نجف و عده‌ای به نقاط دیگر هجرت كردند. نجاشی، محدث و چهره سرشناس نیز با دگرگونی اوضاع سیاسی و اجتماعی شهر بغداد و از بین رفتن حوزه فرهنگ شیعی در سال ۴۴۸ق به ناچار آنجا را رها كرد و احتمال دارد بر اثر كهولت و گرمای زیاد و نیز علاقه قلبی كه نسبت به خاندان رسالت داشت، به منطقه‌ای در شمال بغداد نزدیک سامراء هجرت كرده باشد. ۱۰ - وفاتنجاشی در حالی كه اواخر عمر را می‌گذراند، هرچند گاه به سامراء می‌رفت و به زیارت امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السّلام) می‌شتافت. وی سرانجام در جمادی الاول سال ۴۵۰ق در مطیه آباد (همان مَطیَره است و آن منطقه سرسبزی است در اطراف سامرّا و از گردشگاه‌های عمومی بغداد و سامراء.) وفات کرد. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «احمد بن علی نجاشی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۹/۱۸. • امانی، محمدحسن، تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج۱، ص۶۹. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 450 (قمری) | رجالیون شیعه قرن 4 (قمری) | رجالیون شیعه قرن 5 (قمری) | زادگان سال 372 (قمری) | شاگردان سید مرتضی | شاگردان شیخ مفید | علمای رجالی شیعه | نویسندگان شیعه قرن 4 (قمری) | نویسندگان شیعه قرن 5 (قمری)
|