ابوبکر خلال

---

خلّال، ابوبکر احمدبن محمدبن هارون، عالم و فقیه حنبلی قرن سوم و یکی از مهم‌ترین تدوین ‌کنندگان آرای فقهی ـ کلامی احمد بن حنبل بود.

۱ - معرفی خلال

---

او احتمالا در ۲۳۴ یا کمی پیش از آن در بغداد به دنیا آمد.
از نحوه زندگی و رشد ابوبکر خلال اطلاع چندانی در دسترس نیست.
او از سعدان‌بن نصر ، محمدبن عَوف حِمْصِی ، حسن‌بن عَرَفه و کسان دیگر سماع حدیث کرده است.
مهم‌ترین استاد ابوبکر خلال، ابوبکر احمدبن محمد مروزی است که خلال تا هنگام وفات او، در مجلس درسش حاضر بوده است.

۱.۱ - مهم‌ترین اقدام خلال

مهم‌ترین اقدام خلال جمع‌آوری و روایت مجموعه‌های مختلف از آرا و سخنان احمد بن حنبل ــ معروف به المسائل ــ است که شاگردان مختلف احمد بن حنبل تدوین کرده‌اند.
او بخش مهمی از المسائل را در کتاب خود الجامع گردآوری کرده است.
ابوبکر خلال فهرست این افراد را در کتاب طبقات ذکر کرده‌است که ابن‌ ابی‌ یعلی (متوفی ۵۲۶) تقریبآ تمام اسامی این افراد را در طبقات‌الحنابلة آورده است.
ابن‌ ابی ‌یعلی همچنین فهرست برخی از این افراد را در شرح ‌حال ابوبکر خلال آورده و در ادامه اشاره کرده که ذکر تمام اسامی دشوار است.
ابوبکر خلال برای جمع ‌آوری و روایت مسائل شاگردان احمدبن حنبل به بخشهای مختلف مناطق اسلامی ــ که شاگردان احمد بن حنبل در آن اقامت داشته‌اندــ سفر کرده است.
ابوبکر خلال در کتاب طبقات خود به برخی از این سفرها اشاره کرده است.
وی در این سفرها با برخی از جمله اسماعیل‌ بن اسحاق ثقفی ، یوسف ‌بن موسی قَطّان ‌الحَربی ، محمد بن یحیی کحَّال و حرب ‌بن اسماعیل کرمانی دیدار کرده است.

۱.۲ - حلقه درس

خلال در مسجد مهدی (یکی از مساجد مهم اهل حدیث در بغداد ) حلقه درس داشته است.
ابوالحسین محمدبن مظفر و حسن‌بن یوسف صیرفی از کسانی بوده‌اند که از ابوبکر خلال سماع حدیث کرده‌اند.
همچنین به گزارش سمعانی ابوسعیدبن عبدویه (متوفی ۳۸۰) نیز از افرادی بوده که از ابوبکر خلال حدیث نقل کرده است.
مشهورترین شاگرد ابوبکر خلّال، ابوبکر عبد العزیزبن جعف ر مشهور به غلام خلّال، است.
ابوبکر خلال در ۳۱۱ در بغداد درگذشت.
او را در کنار قبر استادش ابوبکر مروزی و پایین مزار احمدبن حنبل به خاک سپردند.

۱.۳ - تدوین آرای اعتقادی اهل‌ حدیث

خلال در تدوین آرای اعتقادی اهل‌ حدیث نقش بسزایی داشته است و دیگر عالمان اهل حدیث پس از او بارها از آثارش بهره گرفته‌اند.
با این حال بخشی از آثار او امروز موجود نیست.

۱.۴ - آثار

از جمله آثار ابوبکر خلال الجامع علوم احمد است که اثری مفصّل و فقهی، برگرفته از المسائل بوده است.
هنری لائوست ضمن اشاره به کتاب الجامع و اهمیت آن، نسخه‌ای را که خود از کتاب دیده، بخشی از کتاب الجامع معرفی کرده است.
ظاهرآ این اثر تا قرن هشتم‌ به‌طور کامل موجود بوده و ابن‌تیمیه و ابن‌قیم به کرات از آن نقل قول کرده‌اند.
در عین حال گفته‌های برخی نویسندگان متأخر حنبلی چون ابراهیم‌ بن محمد مشهور به ابن‌ مفلح حنبلی (متوفی ۸۸۴) را درباره رواج و وجود آثار ابوبکر خلال، نباید دلیل بر وجود آثار وی تا قرن نهم دانست، زیرا این نویسندگان اطلاعات خود درباره ابوبکر خلال را به تمامی از طبقات الحنابلة ابن ‌ابی‌ یعلی اخذ کرده‌اند.
در این نسخه نسبتآ کهن، عنوان کتاب المسند من مسائل احمد بن حنبل آمده است.
عطیه زهرانی این نسخه را با عنوان السنة به چاپ رسانده است.
برخلاف نظر زهرانی، نام صحیح این کتاب، همان‌گونه که لائوست گفته است، باید همان الجامع باشد.
مهم‌ترین دلیل این مدعا عبارتی است از ابوبکر خلال در ضمن این کتاب که براساس آن کتاب السنة اثری جز کتاب مذکور است.
آنچه باعث شده تا زهرانی این نسخه را کتاب السنة ابوبکر خلال بداند، برخی نقل قولها از این کتاب در آثار بعدی اهل حدیث است که در این نقل قولها، عنوان کتاب السنة آمده است.
هر چند نقل قولهایی نیز از کتاب السنة در این آثار هست که در متن فعلی نیامده است.
در هر حال مشترک بودن برخی مباحث کتاب‌الجامع با السنة امر شگفتی نیست و طبیعی است که مطالب فراوانی از این دو اثر یکسان باشد.
این احتمال نیز چندان بعید نیست که کتاب الجامع، بعدها السنة نامیده شده باشد.
عبدالعزیزبن جعفر، تکمله‌ای بر کتاب الجامع با عنوان زادالمسافر نگاشته است.
زهرانی نخست سه جز کتاب السنة را در ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹ به چاپ رساند و دو جزء دیگر را همراه با سه جزء نخست‌ به‌طور کامل در ریاض به سال ۱۴۱۵/۱۹۹۴ منتشر کرد.
این کتاب برای شناخت آرا و عقاید ا هل حدیث با توجه به قدمت آن اهمیت فراوانی دارد.
ویژگی کتاب السنة نقل رساله مفصّلی در نقد و رد آرای گروهی از پیروان جهم‌بن صفوان است که مشتمل برنامه ابوبکر خلال به مشایخ اهل حدیث در بغداد و پاسخهای آن‌ها به این نامه است.
در این نامه بر تفسیر تشبیهی عبارت «مقام محمود» در آیه ۷۹ سوره اسراء برخلاف نظر تنزیهی جهم‌بن صفوان تأکید شده است.
بخش اعظمی از این رساله، احادیثی به نقل از ابوبکر مروزی است.

۱.۵ - دیگر آثار

دیگر آثار ابوبکر خلال عبارت‌اند از: الأمر بالمعروف و النهی عن‌المنکر که سزگین آن را بخشی از کتاب الجامع دانسته است الحَثُّ علی‌التجارةِ و الصناعةِ و العَمَلِ و الانکارُ علی مَنْ یدّعی التَّوکلَ و تَرَک العملِ و الحُجَّةُ علیهم ؛ کتاب العِلم؛ کتاب العِلَل؛ طبقات اصحاب احمدبن حنبل در شرح‌حال شاگردان احمدبن حنبل که مورد استفاده ابن‌ابی‌یعلی در طَبَقاتُ الحَنابلة بوده (سطور قبل) و بخشی از آن نیز در نسخه‌ای خطی باقی است ؛ تفسیرالغریب ( تفسیر غریب‌القرآن )؛ و الأَدَب و أخلاق احمدبن حنبل.
همچنین محمد سید بَسْیونی زغلُول اثری با عنوان کتاب الوَرَع منتشر کرده (بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸) و آن را منتسب به ابوبکر خلال دانسته که ناشی از بی‌دقتی او در ضبط درست نام مؤلف این کتاب است.
اثر منتشر شده در حقیقت از آنِ ابوبکر احمد بن محمد بن حجاج ‌بن عبدالعزیز مروزی ، استاد خلال، است.
البته بسیونی تاریخ وفات مؤلف را همان سال وفات مروزی آورده است.
در سلسله سند روایت کتاب در صفحه هفت نیز نام مؤلف ابوبکر احمدبن محمد مروزی آمده است.

۲ - فهرست منابع

---

(۱) ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۲) ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
(۳) ابن‌عماد.
(۴) ابن ‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۵) خطیب بغدادی.
(۶) احمد بن محمد خلّال، السنّة، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۷) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰.
(۸) سمعانی.
(۹) احمد بن محمد مروزی، کتاب‌الوَرَع، چاپ محمد سیدبسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

۳ - پانویس

---