أرجوزة فی الطب (کتاب)نگارش منظومه‌هایی در بحر رجز (مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن) و با نام ارجوزة که پیرامون علوم و فنون مختلف است، سابقه‌ای بس دیرینه دارد. مؤلفین و محققین برای آسانی حفظ مطالب علمی، این مطالب را در قالب سروده‌هایی به دانشجویان این علوم عرضه می‌نمودند. ابن سینا نیز برای اینکه نشاطی برای دانشجویان پزشکی به وجود آورد و حفظ مطالب آن را برای آنان آسان گرداند، مطالب پزشکی را به نظم درآورده است و چندین ارجوزه سروده است. ۱ - ارجوزه‌های منسوب به ابن سینا۱. الارجوزة فی الطب که در آن به مباحث حفظ الصحة پرداخته شده است. ۲. الارجوزة فی الوصایا که پیرامون پند و اندرزهای طبی است. ۳. الارجوزة فی الطب فی الفصول الاربعة. ۴. الالفیة الطبیة. ۲ - گزارش محتوااز جمله ارجوزه‌های طبی منسوب به ابن سینا، ارجوزه‌ای به نام «ارجوزة فی المجربات» است. مؤلف، در ابتدا، این ارجوزه را چنین معرفی می‌کند: ابدا بسم الله فی نظم حسن اذکر ما جربت فی طول الزمن ما هو بالطبع و بالخواص لکل عام و لکل خاص [۱]
أرجوزة في الطب، ابن سينا، ص۱۶۹.
در پایان ارجوزه نیز می‌گوید: هذا الذی جربته فی عمری نظمته للمقتفین اثری و الحمد لله علی الاتمام حمدا کثیرا عدد الایام و صلوات الله ذی الجلال علی النبی المصطفی و الآل [۲]
أرجوزة في الطب، ابن سينا، ص۱۷۴.
از این که این ارجوزه در چه سالی سروده شده، اطلاعی نداریم. این ارجوزه در ۱۰۶ بیت به نظم کشیده شده است. آنچه در این ارجوزه به رشته تحریر درآمده است، بیان مطالبی تحت عنوان مجربات است که مؤلف در هر چند بیت به یک مطلب اشاره می‌کند. بیشتر آنچه در این منظومه به چشم می‌خورد پیرامون خواص عجیب اشیا و تاثیر کواکب و اوضاع فلکی است؛ از جمله در ابتدای ارجوزه آمده است: فی شولة العقرب نجم توام برای عین من یراه یعلم اذا رآه امرء اصطحبا و اتفقا ودا و ذا تحاببا لا سیما اذ قال ذا محببا بعض لبعض کوکبان کوکبا و در آخر این ارجوزه نیز آمده است: بالرازیانج النضیر الاخضر و ارفعه فی زجاجة مقدر حتی اذا احتیج الی العلاج احضره فی ظرف من الزجاج فاکحلا ملسوع بالخلاف فیخرج السم من الاطراف من حیة و لسعة الزنبور و هکذا من عقرب ذا عور مطالب دیگر ارجوزه نیز از همین قبیل است. مطالب این ارجوزه، مطالبی پی در پی و بدون هیچ استدلال و نقد و کنکاش است که البته این امر در تمام ارجوزه‌ها امری طبیعی است. ۳ - انتساب به ابن سینااین ارجوزه طبی- چنان که در بخش معرفی کتاب گفتیم- از جمله ارجوزه‌های منسوب به ابن سینا است؛ یعنی انتساب آن به ابن سینا قطعی نیست، چرا که در منابع معتبری که به شرح حال ابن سینا پرداخته‌اند، به این ارجوزه اشاره نکرده‌اند. بله در بعضی از منابع، ارجوزه‌ای طبی به او نسبت داده شده و از سوی اطبای بزرگی همچون ابن رشد شرح شده است، ولی ارجوزه مزبور همان الفیه طبی است نه ارجوزه مجربات. از سوی دیگر نگاهی به متن این ارجوزه نشان می‌دهد که این ارجوزه حاوی مطالب علمی و قابل استفاده‌ای نیست. آنچه در این ارجوزه بیشتر به چشم می‌خورد مطالبی پیرامون خواص عجیب و شگفت انگیز اشیا و اوضاع فلکی است. این مطالب بیشتر به مباحث علوم غریبه شباهت دارد تا مباحثی که از قلم یک طبیب نام دار تراوش کرده باشد. از سوی دیگر مقایسه این ارجوزه با الفیه طبی که انتساب آن به ابن سینا حتمی تر به نظر می‌رسد، بیان گر این مطلب است که سراینده این ارجوزه چندان از ذوق سلیم و قدرت شاعری برخوردار نبوده؛ از این رو حتی چینش قافیه‌های این ارجوزه، دارای اشکال است (رک بیت دوم ارجوزه) و این امر نیز انتساب ارجوزه را به ابن سینا بیشتر دچار تردید می‌کند. به نظر می‌رسد شخصی گمنام که دارای اندک ذوقی بوده، نسخه‌هایی نه چندان قابل توجه را که در میان آثار ابن سینا به نظرش جالب آمده در قالب این ارجوزه به نظم کشیده است و از آن جا که منبع مطالب آن، نگاشته‌های ابن سینا است آن را مستقیما به ابن سینا نسبت داده است. به هر حال بررسی این ارجوزه نیازمند مقایسه و مقارنه بین این منظومه و آثار دیگر ابن سینا است. ۴ - وضعیت کتابنسخه مورد استفاده از این ارجوزه، نسخه‌ای است که مرحوم ملا احمد نراقی در کتاب خزائن خود نقل کرده است. این ارجوزه از صفحه ۱۲۶ کتاب خزاین شروع شده و در صفحه ۱۳۰ این کتاب پایان می‌پذیرد. کتاب خزائن مرحوم نراقی به تحقیق و تصحیح و تعلیق آیت‌الله حسن حسن زاده آملی و مرحوم علی اکبر غفاری در سال ۱۳۸۰ ق، توسط کتاب فروشی علمیه اسلامیه ( تهران ) در ۴۹۶ صفحه چاپ و منتشر شده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |