آیه مشیتآیه ۲۳ و ۲۴ کهف، درباره گفتن ان شاء الله که به آیه مشیت شهرت دارد، بیان می کند. ۱ - تعریفبه آیات ۲۳ و ۲۴ سوره کهف "آیه مشیت" یا "آیه استثنا" می‌گویند. ۲ - آیه مربوطه(ولا تقولن لشیء انی فاعل ذلک غدا الا ان یشاء الله واذکر ربک اذا نسیت وقل عسی ان یهدین ربی لاقرب من هذا رشدا)؛ "و زنهار در مورد چیزی مگوی که من آن را فردا انجام خواهم داد مگر آنکه خدا بخواهد و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن و بگو امید که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر از این به صواب است هدایت کند". ۳ - استثنا در فرهنگ قرآندر فرهنگ قرآن "استثنا" یعنی "ان شاءالله گفتن". ۴ - شان نزولدر شان نزول آیه فوق و آیات دیگر وارد شده درباره داستان اصحاب کهف گفته‌اند: جمعی از سران قریش با مشاوره دانشمندان یهود برای کشف صدق دعوت نبوت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سؤالاتی از جمله مسئله سرنوشت جوانان غار و اصحاب کهف از او کردند. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در پاسخ فرمودند: "فردا جوابتان را خواهم داد"؛ ولی جمله "ان شاءالله" را نگفت. این امر باعث شد پانزده شبانه روز وحی بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم قطع شود تا تنبهی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و سرمشقی برای همه مردم بوده باشد. ۵ - دستور کلی این آیهآیه مشیت، یک دستور کلی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌دهد که هرگز نگو من فلان کار را فردا انجام می‌دهم؛ مگر این که جمله "ان شاءالله" را بگویی؛ یعنی درباره اخبار آینده و تصمیم برانجام کارها حتما جمله "ان شاءالله" را اضافه کن؛ زیرا اولا تو هرگز در تصمیم گیری مستقل نیستی و اگر خدا نخواهد، هیچ کس توانایی بر هیچ کاری ندارد؛ ثانیا خبر قطعی دادن انسان در حالی که قدرتش محدود است و احتمال ظهور موانع مختلف می‌رود، صحیح و منطقی نیست؛ مگر این که با جمله "ان شاءالله" همراه باشد. ۶ - جبران فراموشی ان شاءاللهمطلب دیگری که در ادامه این آیات آمده این است که اگر جمله "ان شاءالله" را هنگام خبردادن از آینده یا کارهای دیگر فراموش کردید، هر وقت یادتان آمد فوری جبران کنید و بگویید "ان شاءالله"؛ که این کار، گذشته را جبران می‌کند. ۷ - مفهوم توحید افعالیگفتن جمله "ان شاءالله" هنگام ابراز تصمیم‌های شخصی برای آینده، نه تنها یک نوع ادب در پیشگاه خداوند است، بلکه بیان این حقیقت مهم است که ما چیزی از خود نداریم؛ هرچه هست از ناحیه خدا است، و مستقل بالذات خدا است و ما همه متکی به او هستیم. و این همان مفهوم "توحید افعالی" است که در عین اراده و اختیار برای انسان، وجود هر کاری را به خواست خدا وابسته می‌کند. امام خمینی مفاد این آیه (وَمَا تَشَاؤُونَ اِلَّا اَن یَشَاءَ اللَّهُ) مربوط به توحید افعالی خداوند و اینکه هر فعلی در هر موطنی که واقع می‌شود در واقع فعل حق‌تعالی است و این انتساب بر اساس نظریه وحدت شخصی وجود، ممکن و قابل‌توجیه است؛ زیرا ذات یگانه خداوند، با وجود گسترده خود در همه مواطن حضور دارد. امام خمینی با اشاره به دیدگاه قائلان به جبر و قائلان به تفویض، اشاره می‌کند که مسلک صحیح در باب افعال انسان، نه جبر است و نه تفویض، در واقع قدری‌ها به‌نوعی (یَشَاءَ اللَّهُ) را در این آیه تاویل می‌کنند و آن را از معنای ظاهری خارج و جبری‌ها نیز با تصرف در آیه خلاف ظاهر را مرتکب می‌شود. امام خمینی حق در مسئله را «امر بین الامرین» و جمع میان مشیت خدا و مشیت انسان می‌داند. به این بیان که انسان استقلالی در اصل وجود و افعال و مشیت خود ندارد، یعنی وجود انسان عین الربط به خدای سبحان است. فعل او نیز، قائم به وجود اوست و به‌این‌ترتیب با رابط بودن وجود انسان، فعل او نیز رابط خواهد بود. وجود رابط فاقد نفسیت است، ازاین‌رو از اصل وجود تا افعالی که به انسان و دیگر ممکنات منتسب می‌شود همگی متعلق به خدای سبحان هستند. پس مشیت انسان که فاقد هرگونه استقلالی از خدای متعالی است، بدون مشیت الهی تحققی ندارد، و به نفس مشیت انسانی همراه و عین مشیت الهی است، و فعل واحد در موطن وقوع خود، هم به انسان منسوب است وهم به خدای متعالی. به‌این‌ترتیب امام خمینی با بهره‌گیری از نظریه وحدت وجود، میان مشیت انسان و مشیت خداوند جمع می‌کند. این بیان و تبیین امام خمینی به یک حقیقت اشاره دارد که همه افعال که تحقق پیدا می‌کند، به حق‌تعالی منتسب می‌باشند و این منافی با انتساب آنها به مخلوقات و انسان مختار و فاعل مختار ندارد. ۸ - آیه مشیت در شعراین آموزه قرآنی یا آیه مشیت، در ادبیات فارسی نیز کاربرد فراوان داشته و دارد؛ برای نمونه، مولوی در مثنوی سروده است: "گر خدا خواهد" نگفتند از بطر: پس خدا بنمودشان عجز بشر؛ ترک "استثنا" مرادم قسوتی است: نی همین گفتن، که عارض حالتی است، ای بسی ناورده استثنا به گفت: جان او با جان استثناست جفت، [۱۳]
منصور، عبدالحمید یوسف، نیل الخیرات فی القراءات العشرة، ج۱۳، ص۲۷۰.
[۱۴]
خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۱۰۵.
[۱۶]
سبحانی، جعفر، الایمان و الکفرفی الکتاب و السنة، ج۱، ص۲۵۱.
۹ - پانویس۱۰ - منبع• فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «آیه مشیت». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |