آکام المرجان (کتاب)نام کامل کتاب«آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کل مکان»، تالیف اسحاق بن الحسین المنجم از جغرافی دانان قرن چهارم هجری است که به زبان عربی نگاشته شده است. این کتاب معجمی جغرافیایی است و به معرفی شهرهایی؛ چون مکه ، مدینه ، بیت المقدس ، بغداد ، عراق ، جزیرة العرب ، فلسطین ، ایران ، ماوراءالنهر ، مصر ، مغرب ، اندلس ، رم ، قسطنطنیه و غیره و بیان موقعیت جغرافیایی آنها می‌پردازد. ۱ - گزارش محتوااز مضمون کتاب پیداست که متن اصلی نیست، بلکه مختصری از کتابی بزرگتر است که اندیشه اساسی آن توصیف شهرهای بزرگ بوده و جزء رشته‌ای از نوشته‌های جغرافیایی است که بعدها مورد علاقه فراوان مردم قرار گرفت. توصیف‌ها عموما بسیار مختصر است و غالبا با تعیین محل جغرافیایی شهر ؛ یعنی بیان خطهای طول و عرض همراه است. گاهی از فتح شهری سخن می‌رود و اطلاعاتی کوتاه از جغرافیای طبیعی و سیاسی می‌دهد که احیانا همچون قسمت مخصوص اندلس مفصل می‌شود. اطلاعات نژاد شناختی این کتاب بسیار کم است؛ ولی فصول مربوط به ترک و خزر اهمیت خاص دارد. هر چند کتاب معجمی جغرافیایی است و قاعدتا باید به ترتیب حروف معجم تنظیم شده باشد؛ اما مؤلف روش خاصی را که ترتیب مطالب کتاب را درهم می‌ریزد، در پیش گرفته است. وی ابتدا به یادکرد مراکز دینی؛ همچون مکه ، مدینه و بیت المقدس پرداخته و سپس از بغداد سخن به میان می‌آورد و به دنبال آن از بلاد مشرق؛ همچون عراق ، جزیرة العرب ، فلسطین ، ایران و غیره یاد می‌کند. ۲ - ویژگی کتاباین کتاب حاوی اطلاعات و معلوماتی است که در منابع پیشین یافت نمی‌شود، از جمله این که این کتاب اولین منبع عربی است که هنگام معرفی « جرجان » از نهر «ایلی» سخن به میان می‌آورد و تنها منبعی است که برای خوارزم نام دیگری؛ یعنی «جرجانیة» ذکر می‌کند. علاوه بر این مؤلف اطلاعاتی در باب خراج شهرهای شرقی، صنایع مشهور آنها و غیره، به صورت بسیار مختصر، در اختیار خواننده قرار می‌دهد. این اثر از چنان اهمیتی برخوردار بوده که ادریسی و ابن خلدون از آن بهره فراوان برده‌اند. ۳ - نسخه شناسیاین کتاب از نگاشته‌های قرن چهارم هجری است. بنا به گفته دکتر فهمی سعید در «مقدمة التحقیق» این اثر، نسخه خطی آن توسط احسن بن علی بن عبیدالله الانسی الکوکبانی در قرن دوازدهم هجری تهیه شده و در پایان نسخه تاریخ اتمام آن ماه شعبان سال ۱۱۲۹ ه ذکر شده است. این کتاب با تلاش خانم آنجلاکوراتتسی برای نخستین بار منتشر شد؛ اما بسیاری از اغلاط از جمله کلمات غیر منقوطه یا کلماتی که به درستی نگاشته نشده بود، در آن باقی ماند. تنها نسخه خطی این کتاب در ضمن مجموعه معروف و اصیل میلان است که همه نسخه‌های خطی آن از جنوب جزیرة العرب به جا مانده است. نسخه حاضر توسط دکتر فهمی سعد به همراه استدراکات و تصحیح بسیاری از خطاهای فوق الذکر، در قطع رقعی با جلد شومیز در ۱۴۴ صفحه برای بارنخست در سال ۱۴۰۸ ه، ۱۹۸۸ م از سوی انتشارات «عالم الکتب» بیروت منتشر شده است. [۳]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ص۱۸۵.
[۴]
کارل تاریخ الادب العربی، بروکلمان، ج۴، ص۲۳۵- ۲۳۶.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |