دراسة حول نهج‌البلاغة (کتاب)
کتاب «دراسة حول نهج‌البلاغة» تألیف مرحوم سید محمدحسین حسینی جلالی (م، ۱۳۹۹ش) به زبان عربى است، که به معرفی کتاب «نهج‌البلاغه» و بررسی اسناد و اعتبار آن و نیز معرفی گردآورندۀ «نهج‌البلاغه» یعنی سید رضى و شرح مقدمه او بر این کتاب شریف می پردازد. کتاب حاضر در تابستان ۱۳۸۵ قمری در نجف اشرف نگاشته شده است.
محتوای کتاب
در ابتداى مقدمه، مؤلف با یادآورى جایگاه رفیع نهج‌البلاغه در میان اصحاب عقاید و فرق مختلف، به اقتصار و اکتفاء سید رضى به نقل متن خطب و رسائل و حِکم حضرت علی علیه‌السلام بدون پرداختن به اسناد آن‌ها اشاره کرده، سپس بحث خود را درباره تواتر یا عدم تواتر کتاب نهج‌البلاغه در دو مقام پى مى‌گیرد:
مقام اول: تواتر در اِسناد نهج‌البلاغه به سید رضى.
مقام دوم: تواتر در اِسناد نهج‌البلاغه از جانب سید رضى به امام على علیه‌السلام.
به گفته مؤلف، درباره اِسناد نهج‌البلاغه به سید رضى، ادعاى تواتر امکان‌پذیر است، چنانکه این امر از اسانید مشایخ اجازات این کتاب و نیز تصریح خود سید رضى و کسانى که پس از وى مى‌زیسته‌اند، به خوبى پیداست. در این قسمت مؤلف شبهات وارده در مورد انتساب این کتاب به سید رضى را مطرح و بدان‌ها پاسخ گفته و از صحت انتساب آن به سید رضى دفاع کرده است. مرحوم امتیاز على‌خان عرشی پنج دلیل براى اثبات اینکه نهج‌البلاغه نوشته، سید رضى است، اقامه کرده که مؤلف به نحو اختصار آن‌ها را بیان نموده است و خود نیز دو دلیل بدان‌ها افزوده است. مؤلف همچنین به ارجاعاتى که سید در دیگر آثار خود از جمله: "المجازات النبویة" و "حقائق التأویل" به نهج‌البلاغه داشته، اشاره مى‌کند که خود این نشان‌گر آن است که گردآورنده سخنان حضرت در قالب کتاب نهج‌البلاغه خود شریف رضى است.
اما تواتر طریق سید رضى به امام على علیه‌السلام مبتنى بر ثبوت تواتر مصادرى است که سید رضى از آن‌ها در خلق اثر خویش بهره برده است و این امرى است که سید رضى خود آن را ادعا ننموده؛ بلکه استفاضه در این مورد کارگشاست، چنانکه در تمام روایاتى که از پیامبر اکرم(ص) و صحابه و...نقل شده، به استفاضه بسنده مى‌شود. بنابراین نمى‌توان در مورد تک تک فقرات این کتاب تواتر را مدعى شد و ما هر چند به تمام مصادرى که سید از آن‌ها بهره برده آگاهى نداریم؛ اما حجیت قول سید رضى در مقام یک راوى و فقیه در این مورد براى ما کافى است که به روایت او اعتماد ورزیم. در ادامه، مؤلف با اشاره به تصریح مصادر تاریخى بر شهرت مأثورات منقول از امام على(ع)، به شبهاتى که درباره ثبوت صدور محتواى نهج‌البلاغه از امام(ع) مطرح گردیده، پاسخ گفته است. مؤلف این شبهات را از کتاب "على بن ابى‌طالب" نوشته احمد زکى صفوت پاشا، نویسنده مصرى و نیز عباس محمود عقاد در کتاب "العبقریات الاسلامیة" و... نقل مى‌کند.
به مناسبت سخن از اِسناد نهج‌البلاغه سید رضى به امام(ع)، مؤلف به نقل دیدگاه صالح بن مهدى مُقبلى (۱۰۴۷-۱۱۰۸ ق)، از علماى زیدى یمن درباره نهج‌البلاغه پرداخته و اتهامات وى را پاسخ گفته است.
معرفى کتاب نهج‌البلاغه و مؤلف آن، موضوع دیگرى است که به اجمال در مقدمه بدان پرداخته شده و از اهتمام ویژه علماى بلاغت و ادب و نیز دانشمندان علوم اهل بیت(ع) نسبت به استنساخ آن و نیز نگاشتن شرح و تعلیقه و اجازه بر آن پس از نگارش تاکنون یاد شده است.
در ادامه مؤلف با ترسیم یک جدول به کارهایى که طى سده‌هاى پنجم تا چهاردهم قمرى در رابطه با نهج‌البلاغه صورت پذیرفته اشاره مى‌کند. این کارها عبارتند از: استنساخ، شرح و تعلیقه، ترجمه، چاپ و اجازات. مؤلف با توجه به جدول مذکور، نکات ذیل را یادآور مى‌شود:
۱. نهج‌البلاغه از همان آغاز نگارش مورد توجه ویژه افراد از گروه‌هاى مختلف بوده است.
۲. اولین ترجمه نهج‌البلاغه به زبان فارسى صورت گرفته که مربوط به قرن دهم هجرى است و پس از آن این کتاب به ترتیب به زبان ترکى، اردو، انگلیسى و سپس آلمانى ترجمه شده است.
۳. قبل از ظهور صنعت چاپ، اهل علم و حدیث اهتمام ویژه‌اى به حفظ نهج‌البلاغه، همانند حفظ قرآن کریم داشتند و همانند قرآن بدان تبرک مى‌جستند که از جمله حفّاظ این کتاب شریف مى‌توان از قاضى جمال‌الدین محمد بن حسین بن محمد کاشانى نام برد که این کتاب را از حفظ مى‌نگاشت.
"عنوان نهج‌البلاغه" و "شجره‌نامه سید رضى"؛ از جمله موضوعاتى است که در مقدمه بدان‌ها پرداخته شده است. در ادامه به مقام ادبى و شعرى سید رضى اشاره شده، نمونه‌اى از اشعار وى درج و سخن بزرگانى چون ابومنصور ثعالبى و ابن عنبه درباره وى نقل گردیده است. همچنین از مناصبى که وى در زمان خلیفه عباسى القادر بالله عهده‌دار شد، سخن به میان آمده و مؤلف یادآور شده که القاب و مناصبى که دستگاه خلافت به وى اعطا کرد، انگیزه سیاسى داشت؛ یعنى با این هدف صورت مى‌گرفته که حتى‌الامکان سید رضى را از خلافت فاطمیان مصر که دشمن دستگاه خلافت عباسى بود دور سازد؛ اما هیچ کدام از این القاب و مناصب نتوانست، در روحیه حقیقت‌جوى سید رضى تاثیر گذارد.
معرفى مشایخ و مؤلفات سید رضى و تاریخ درگذشت وى؛ از جمله موضوعات مطرح در مقدمه مى‌باشد.
پس از مقدمه، در باب اول، مؤلف به ذکر طرق خود به شریف رضى که با شیخ آقا بزرگ تهرانى آغاز مى‌شود، مى‌پردازد. همچنین در این باب، راویان نهج‌البلاغه که به گفته ایشان حسب اَسناد متصل، به هشت نفر بالغ مى‌شود، معرفى مى‌گردند. این راویان عبارتند از:
احمد بن على بن قدامة(م: ۴۸۶ ق)، ابوعبدالله جعفر بن محمد الدوریستى(م: ۴۰۱ ق)، عبدالکریم سبط بشر الحافى(م: ۲۲۷ ق)، محمد بن الحسن الطوسى(م: ۴۶۰ ق)، محمد بن على الحلوانى(م: حدود ۵۲۰ ق)، محمد بن محمد العکبرى(م: ۴۷۲ ق)، ابوزید الکیابکى، النقیبه بنت السید المرتضى.
مؤلف در ادامه این باب، متن اجازاتى که اسناد خود در روایت نهج‌البلاغه را از آن‌ها استخراج نموده، ذکر مى‌کند.
مؤلف همچنین اسانید روایات نهج‌البلاغه و روایاتى که از جهت نصّ و یا از جهت معنا با آنچه در نهج‌البلاغه آمده، مشابهت دارند، را از مصادر متداول شیعه نقل مى‌کند.
موضوع دیگرى که در این باب بدان پرداخته شده، توجه و اهتمام ویژه‌اى است که از جانب افراد مختلف، از زمان تألیف این کتاب تا عصر حاضر، نسبت به این کتاب صورت گرفته است. این توجه در قالب‌هاى مختلفى همچون استنساخ و شرح و تعلیقه و...بر این کتاب تبلور یافته است. ایشان همچنین از مهم‌ترین ترجمه‌ها و شروحى که به زبان‌هاى مختلف بر این کتاب در قرن حاضر نگاشته شده یاد مى‌کند. در پایان این باب، مؤلف به فعالیت‌هاى علمى‌اى که در دوران معاصر درباره این کتاب ارزشمند صورت گرفته، اشاره مى‌کند.
باب دوم کتاب نیز به شرح خطبه نهج‌البلاغه (مقدمۀ سید رضی بر نهج البلاغه) در دوازده بخش اختصاص یافته است.
منابع
- ویکی نور