ابراهیم بن هلال ثقفی
ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی، تاریخ نگار، راوی حدیث، مفسر قرآن و دانای به فقه و احکام، از علمای نام آور و شیعی در قرن سوم هجری و دوران غیبت صغری است.
محتویات
در مذهب امامیه
ابراهیم ابتدا در کوفه اقامت داشت و زیدی مذهب بود، اما بعدها به مذهب امامیه درآمد و به اصفهان مهاجرت کرد و به روایت کتاب المعرفه خود که پیش از آن در کوفه نوشته بود، پرداخت. جماعتی از بزرگان قم مانند احمدبن محمدبن خالد برقی، صاحب کتاب المحاسن، در اصفهان نزد ابراهیم ثقفی رفتند و از او خواستند که به قم برود، اما او نپذیرفت.
اساتید ابراهیم ثقفی
از جمله اساتید ابراهیم ثقفی که نام بیشتر از 30 نفر از آنها در منابع تاریخی ثبت شده است، می توان هشام بن ابی هشام، ابان بن عثمان و علی بن معلی و یونس بن عبید را نام برد. درخصوص مورد اعتماد بودن او نوشته اند: ورود هیأت قمی در اصفهان به نزد او و دعوت از او برای انتقال به قم، عمل کوفیان در ممانعت او از روایت کتاب المعرفه، و از همه اینها مهمتر یاد کردن شیخ طوسی با عبارت «رضی اللـه عنه» از او در کتاب فهرست، نشان دهنده موثق بودن اوست.
وی در اوایل قرن سوم در شهر کوفه چشم به جهان گشود، بر اثر اشتیاق به تحصیل علوم اسلامی، به حضور اساتید عصر خود شتافته، و از محضر آنان علم حدیث و تاریخ را فرا گرفت. از قرائن تاریخی برمی آید که او در سال های (200 تا 260) عصر امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام در کوفه و در اصفهان می زیسته؛ اما بنا به عللی که بر ما معلوم نیست، نتوانسته است به حضور آن بزرگواران رسیده و از آنان مستقیماً بهره مند شود. اما حضور وی در محضر اساتید فراوان، نشانگر اشتیاق و تلاش وی در این زمینه می باشد. عده ای از اساتید و مشایخ وی عبارتند از:
- ابراهیم بن عباس بصری
- ابراهیم بن عمر و بن مبارک
- ابراهیم بن محمد
- ابراهیم بن یحیی الدوری
- احمد بن عمران انصاری
- احمد بن معمر اسدی
- اسماعیل بن ابان ازدی
- بشیر بن خیثمه
- بکر بن بکار قیسی
- حسین بن هاشم
- حکم بن سلیمان کندی
- عبدالله بن بلج بصری
- عبدالله بن محمد عبسی
- عبدالله بن محمد ثقفی
- عبید بن سلیمان نخعی
- علی بن قادم خزاعی
- علی بن هلال احمسی
- عمر بن حماد بن طلحه قناد
- فضل بن دکین
- مالک بن اسماعیل نهدی
- محمد بن سعید کوفی ملقب به حمدان
- محمد بن هشام مرادی
- یحیی بن صالح حریری
- یوسف بن بهلول سعدی
- یوسف بن کلیب مسعودی.
ابن هلال از نوادگان سعد بن مسعود، عموی مختار ثقفی، می باشد. نسب وی با چهار واسطه به سعد بن مسعود ثقفی می رسد. شیخ طوسی در این مورد می گوید: ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی رضی الله عنه اصالتاً اهل کوفه است و سعد بن مسعود جد اعلای او، برادر سعد بن مسعود یکی از یاران و کارگزاران باوفای امیرالمومنین علی علیه السلام و امام حسن مجتبی علیه السلام محسوب می شود.
علی علیه السلام وی را به خاطر امانت داری و تقوا در به حکومت مدائن برگزیده بود. آن حضرت ضمن نگارش نامه ای، کارهای سعد را ستوده از وی اعلام رضایت کرده و در مورد امانت داری و کمال ایمان وی، می فرماید: ای سعد! تو حقوق مسلمانان را تمام و کمال به آنان ادا کردی؛ اطاعت پروردگارت را بجای آوردی، امام خود را با روشی زیبا و دور از غرض ورزی، خیرخواهی نمودی. کار تو را می ستایم و از رفتارت خشنودم؛ خیرخواهی و ارشاد تو ادامه داشته باشد. خداوند تو را ببخشاید. والسلام.
سعد بن مسعود بعد از شهادت امیرالمومنین علی علیه السلام در کنار امام مجتبی علیه السلام قرار گرفت و در مقام کارگزاری، با جان و دل فرامین حضرتش را لبیک می گفت. در تاریخ آمده است:
هنگامی که جراح بن سنان در مسیر مدائن، ضمن اعتراض به امام مجتبی علیه السلام در یک عمل منافقانه به آن حضرت حمله کرده و با شمشیر امام را مجروح نمود؛ حضرت از شدت جراحت وارده از اسب خود به زمین فرود آمد. سعد بن مسعود، یار باوفا و کارگذار امین اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار را به منزل برده و در معالجه حضرتش نهایت تلاش را به عمل آورد.
علاوه بر سعد بن مسعود ـ که در خدمت اهل بیت علیهم السلام بوده است ـ سعید بن هلال، پدربزرگ صاحب الغارات نیز از یاران امام صادق علیه السلام محسوب می شود. همچنان که شیخ طوسی وی را با عنوان سعید بن هلال ثقفی، در ردیف اصحاب پیشوای ششم علیه السلام ثبت کرده است.
ابن هلال ثقفی در اوایل به مذهب زیدیه تمایل داشت اما در اثر بررسی ها و تحقیقاتی که انجام داد، حقیقت را یافته و به مذهب امامیه روی آورد و یکی از شیعیان خالص، پرتلاش و از عاشقان بی قرار و طرفدار غیرتمند اهل بیت علیهم السلام گردید.
وی کتابی به نام «المعرفه» تألیف کرده و در آن، مناقب اهل بیت علیهم السلام و ستم ها و نیرنگ های دشمنان آنان را شرح داد. و در آن کتاب، عشق بی پایان خود به خاندان عصمت و طهارت و بیزاری از دشمنانشان را به طور واضح بیان نمود.
برخی از دانشمندان مصلح اندیش، از انتشار آن در شهر کوفه ممانعت به عمل آورده و او را به مخفی کردن آن کتاب توصیه نمودند. اما چون ابن هلال از روی اعتقادات و اخلاص، آن کتاب را نوشته و به مطالب آن ایمان عمیق داشت، با خود عهد کرد که نه تنها آن اثر را منتشر می کنم بلکه قدمی هم فراتر گذاشته و آن را در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر باشد، به مخاطبین خود عرضه نماید.
برای این منظور، وی شهر اصفهان را ـ که در آن زمان دورترین نقطه از عقاید شیعه و مخالف ترین مکان با آیین تشیع بود ـ انتخاب نمود و سپس به آن جا هجرت کرد. او در اصفهان کتاب «المعرفه» را نشر داده و احادیث آن را به مردم عرضه نمود. و تأثیر بسزایی در گرایش مردم اصفهان به سوی مکتب اهل بیت علیهم السلام به جا گذاشت.
با انتشار خبر هجرت ابن هلال به اصفهان، علمای بزرگ قم شادمان شده و گروهی از آنان ـ که احمد بن ابی عبدالله برقی، صاحب کتاب ارزشمند «المحاسن» در رأس آنان بود ـ به محضر وی شتافته و از او تقاضا کردند که به همراه آنان به قم برود. تا از نزدیک، از حضور وی بهره مند شوند. اما این عالم وارسته که با خود عهد کرده بود:
«در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر هستند، احادیث ائمه اطهار علیهم السلام را منتشر کند و علوم و اهل بیت را در مناطق نیازمند، تبلیغ نموده و در افزایش شیعیان اهل بیت علیهم السلام تلاش نمایند از پذیرفتن تقاضای علمای قم خودداری نموده و همچنان تا آخر عمر در اصفهان اقامت گزید.
او علاوه بر نشر آثار خود، حوزه درس تشکیل داده و افراد مستعد و علاقه مند را گرد آورد و عده ای از راویان و محدثان را تربیت نمود و همانند: عبدالله بن کوشید اصفهانی، حسن زعفرانی اصفهانی و احمد بن علویه اصفهانی که دانشمندی زبان شناس، ادیب، نویسنده، شاعر اهل بیت علیهم السلام راوی حدیث و دارای تألیف متعدد می باشد.
ویژگی های علمی
این دانشمند پرتلاش، در عصر مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و زمانی که شیعیان از سوی زمامداران مستبد عباسی در محدودیت شدیدی قرار گرفته بودند، پرچم معارف علوی علیه السلام را به دوش کشیده و با مخالفان فرهنگی عترت به مقابله برخاسته است. او با جهاد فرهنگی و انتشار افکار و اندیشه های شیعه توانسته است سخنان حق را به گوش حقیقت جویان تاریخ برساند.
در این جا به برخی از ویژگی های وی می پردازیم:
محدث روشن بین
ابن هلال که عاشق جمع آوری، تدوین و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ـ به ویژه تاریخ حکومت امیرالمومنین علیه السلام ـ بوده است، در این راه از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و او نه تنها به منابع و شخصیت های شیعی برای یافتن مطالب و احادیث مورد نیاز خود رجوع می نمود بلکه به محدثین و دانشمندان مورد اعتماد اهل سنت و سایر فرقه ها نیز توجه نموده و از حضور آنان کسب علم می کرد. علت مهم این امر، احتجاج بر مخالفین با دلایل قابل قبول آنان بوده است.
مورد اعتماد
نوشته ها و روایات ابراهیم بن هلال ثقفی، مورد اعتماد برجسته ترین عالمان و محدثین شیعه قرار گرفته است و آنان در کتاب های خود به طور گسترده از روایات وی استفاده کرده اند.
همانند: احمد بن خالد برقی در کتاب «المحاسن» محمد بن حسن صفار در «بصائر الدرجات»، کلینی در «الکافی»، شیخ صدوق در «من لایحضره الفقیه»، شیخ مفید در «امالی» شیخ طوسی در «تهذیب»، سید مرتضی در «الشافی»، علی بن ابراهیم قمی در «تفسیر قمی»، ابن قولویه در «کامل الزیارات»، ابن شهر آشوب در «المناقب»، طبرسی در «اعلام الوری»، سید علی بن طاووس در «الیقین» و «اقبال الاعمال»، سید عبدالکریم بن طاووس در «فرحه الغری»، ابی جعفر طبری در «بشاره المصطفی»، قطب راوندی در «الخرائج والجرائح»، علامه مجلسی در «بحارالانوار»، شیخ حر عاملی در «وسائل الشیعه» و «اثبات الهدی»، محدث قمی در «سفینه البحار»، و سایر بزرگان شیعه.
پرورش راویان و محدثان
بسیاری از چهره های درخشان و راویان بزرگ شیعه، در قرن سوم هجری، در کوفه و اصفهان از وی بهره برده و توشه ها اندوخته اند که در آثار و تألیفات آنان دیده می شود. نام عده ای از آنان عبارتند از:
- ابراهیم ابن هاشمی قمی
- احمد بن علویه اصفهانی
- احمد بن محمد بن خالد برقی
- حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی
- سعد بن عبدالله اشعری قمی
- سلمه بن خطاب
- عباس بن سری (السندی)
- عبدالرحمن بن ابراهیم المستعلی
- علی بن ابراهیم
- علی بن عبدالله بن کوشید اصفهانی
- محمد بن حسن الصفار
- محمد بن زید الرطاب.
تألیفات
تألیفات فراوان و آثار متعددی که از ابراهیم بن هلال به جای مانده است، نشان گر روحیه قوی، اطلاعات گسترده روایی و تاریخی، و اراده خلل ناپذیر او در راه احیای معارف شیعی و سیره علوی است.
در اکثر منابع شیعه و سنی بیش از 50 مورد از کتاب های وی یاد شده است؛ گرچه در زمان ما به غیر از کتاب «الغارات» آثار دیگر وی در دسترس نمی باشد و در اثر حوادث روزگار و تلاش دشمنان و سایر عوامل، بقیه تألیفات وی مفقود شده است! ولی برخی از مطالب کتاب های او در لابلای آثار دانشمندان یافت می شود که بعداً اشاره خواهد شد.
مناطق تحت نفوذ کارگزاران علی علیه السلام بنگارد و به این وسیله مظلومیت امام علی علیه السلام و یارانش را نمایان سازد. به همین جهت، نام کتاب خود را با الهام از مقتدای خویش، «الغارات» انتخاب کرده است؛ آن جا که علی علیه السلام از نافرمانی کوفیان نکوهش کرده و می فرماید: «فتوا کلتم و تخاذلتم حتی شنت علیکم الغارات، و ملکت علیکم الاوصان؛ پس شما وظیفه خود را به یکدیگر حواله نمودید و همدیگر را خوار ساختید تا این که دشمن از هر طرف غالب شده و اموال شما غارت گردید و دیار شما از تصرفتان بیرون رفت».
این کتاب در برخی منابع، به نام «الستنفار والغارات» و در بعضی دیگر، به نام «الاسفار والغارات» ثبت شده، اما در میان علما و محافل علمی، به «الغارات» معروف است.
گرچه غرض اصلی نگارنده از تألیف این کتاب، تشریخ غارت ها و چپاولگری های معاویه بوده، اما تألیف و نگارش، موجب شده تا لابه لای مطالب کتاب، گفتارهای بسیار ارزنده ای گنجانده شود به طوری که خواننده مشتاق دانش از مطالب فرعی آن بیشتر بهره مند می شود.
این کتاب یکی از بهترین منابع در زمینه حکومت و سیره کشورداری امام علی علیه السلام است که می تواند در این مورد پاسخگوی نیاز محققان و مؤلفان باشد. سیره سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و سطح زندگی حاکم اسلام، نامه های حکومتی، رفتار گزاران حکومت اسلامی، ریزش ها و رویش ها در حکومت علوی تحلیل و بررسی بازتاب رفتارهای مثبت و منفی کارگزاران و... در این کتاب، در دسترس خواننده قرار گرفته است.
مؤلف به عنوان پیش گفتار، مقدمه و زمینه سازی برای ورود در موضوع اصلی، این شیوه را برگزیده و در معرض دید مخاطب قرار داده که علاوه بر نکات فوق، درس هایی آموزنده، عبرت انگیز و حتی مسائل تربیتی را به مخاطب خویش القا کند.
مهمترین عناوین این کتاب عبارتند از: سخنرانی های علی علیه السلام بعد از جنگ نهروان، روش آن حضرت در استفاده از بیت المال، شیوه ارتباط با کارگزاران و و عوامل حکومتی، ولایت سعد بن قیس بر مصر، ولایت محمد بن ابی بکر و مالک بر مصر، شهادت آن دو بزرگوار، آمدن عقیل در کوفه با حضور علی علیه السلام، گزارش هایی از زندگی خصوصی امام علی علیه السلام و خوراک و پوشاک و مسکن آن حضرت در ایام زمامداری، علی علیه السلام و اصول امر به معروف و نهی از منکر، مکاتبات با معاویه و ده ها عنوان دیگر که در دوران حکومت آن حضرت رخ داده است.
سایر تألیفات
ابن هلال ثقفی از آن جایی که در رشته های مختلف علوم اسلامی از جمله: علوم قرآن، فقه و احکام، تاریخ و سیره، کلام و اعتقادات، حدیث و روایات و شخصیت نگاری مهارت تامی داشته است. دست به تألیف آثار ارزشمندی زده و کتاب های قابل توجهی را پدید آورده و در اختیار مشتاقان قرار داده است که بالغ بر 50 مورد می شود؛ نام برخی از آنان به شرح زیل می باشد:
- المعرفه فی المناقب والمثالب
- المبتداء
- السیره
- معرفه فضل الافضل
- اخبار مختار ابی عبیده الثقفی؛
- المغازی
- السقیفه
- الرده
- مقتل عثمان
- الشوری
- بیعه امیرالمومنین علیه السلام
- الجمل
- الصفین
- الحکمین
- النهروان
- مقتل امیرالمومنین علیه السلام
- رسائل و اخبار امیرالمومنین علیه السلام
- قیام الحسن بن علی علیه السلام
- مقتل الحسین علیه السلام
- التوابین و عین الورده
- فدک
از منظر متفکران اهل سنت
ابن حجر عسقلانی: «ابراهیم بن محمد ثقفی؛ از اسماعیل بن ابان و غیر او روایت می کند. به گفته ابونعیم در تاریخ اصفهان، حدیث او به خاطر شیعه افراطی بودن ترک شده است».
رحلت
این عالم پرتلاش؛ نویسنده مجاهد و احیاگر معارف اهل بیت علیهم السلام در قرن سوم هجری و عصر خفقان، بعد از پرورش عده ای از دانشمندان و حدیث شناسان ممتاز و تعلیم دین و نشر احکام شریعت ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم و با به جای گذاردن ده ها اثر نفیس، در سال 283 ق. در شهر اصفهان رحلت نمود. اکثر مورخان درگذشت ابراهیم بن محمد ثقفی را 283ه.ق نوشته اند، اما بعضی هم نوشته اند که او در سال 280ه.ق در اصفهان درگذشت.
پانویس
- ↑ ابن هلال ثقفی در کتاب هایش از جمله «الغارات»، نام دیگر اساتیدش را بیان داشته است.
- ↑ الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 12.
- ↑ رجال الطوسی، باب اصحاب الصادق علیه السلام.
- ↑ رجال نجاشی، ص 16 و 17.
- ↑ رجال الطوسی، باب «من لم یرو عن واحد من الأئمه» ص 412 و معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 254 ـ 258.
- ↑ الغارات، مقدمه.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه 27.
- ↑ الذریعه، ج 2، ص 35.
- ↑ الذریعه، ج 1، ص 348.
- ↑ الشیعه و فنون الاسلام، ص 108.
منابع
- تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 4، زندگی نامه "ابراهيم بن هلال ثقفي" از عبدالكريم پاك نيا
- دايرة المعارف طهور، بازیابی: 26 بهمن 1392.