آیه 178 سوره آل عمران

وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (178)

وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا: و گمان نكنند آنانكه كافر شدند از يهود و نصارى و مشركان و منافقان. به قرائت حمزه و ابن كثير، و لا تحسبن به خطاب خوانده شده، يعنى گمان مكن اى مخاطب كفار را، أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ‌: بدرستى‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 309

كه آنچه مهلت مى‌دهيم آنان را، خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ‌: خير است مر نفسهاى آنها را از ايمان، إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً: اينست و جز اين نيست كه ما مهلت دهيم آنها را در زندگانى دنيا و تعجيل در عقوبت ننمائيم، تا باشد عاقبت و سر انجام امر ايشان زيادى گناه. و چون به سبب تمادى، در كفر و طغيان افزايند، عذاب و عقوبت آنان شديدتر گردد. وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ‌: و براى ايشان است عذابى خوار كننده و رسوا سازنده.

تحقيق: سيد رضى رضوان اللّه عليه فرمايد: به قاعده مقرره كه واجب است حمل آيات متشابه به آيات محكمه، پس اين آيه: لِيَزْدادُوا إِثْماً، حمل شود به آيه شريفه: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‌. به تأمل در آن، عقل دريابد مراد حق تعالى از خلق جن و انس، معرفت و عبادت است، پس نشايد كه مراد الهى معصيت يا ازدياد گناه باشد. بنابراين لازم است حمل آيه مذكوره به آنچه عقل مظاهرت نمايد قواعد عدل را، و اين اصلى باشد از اصول دين؛ پس آيه به يكى از وجوه تفسير شود:

1- اخبار از عاقبت امر و مصير و مرجع و مآل آنها كه تعبير از آن به (لام عاقبت) شود، يعنى مهلت داديم آنها را، عاقبت زياد كردند گناه را.

2- كثرت امهال گر چه فى نفسه خير است، لكن در كفار منعكس گرديد به شر، زيرا به سوء اختيار صرف كردند در محارم و معاصى.

3- گمان نكنيد كه امهال ما رضاى به افعال آنها باشد، بلكه شر براى آنها باشد، زيرا معصيت و مخالفت را افزودند، و بدان سبب مستحق عذاب اليم شدند.

4- آنكه انعام فرموديم به امهال تا شكرگزار شوند و اطاعت كنند، پس متمادى در طغيان و متمرد در كفران گرديدند.

5- تبقيه مكلف، وقتى اشتغال به طاعت حق صرف نشود، خير نخواهد بود، زيرا خيريت مربوط به دو امر است: 1- از جانب خدا، به تمكين و الطاف به ارسال رسل و انزال كتب و تخليه. 2- از طرف بنده، به اقبال و

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 310

انقياد و قبول. بنابراين وقتى از بنده قسمت قبول واقع نشود، جايز است گفته شود آنكه تقيه خير نيست براى بنده.

تبصره: يك قسم از نعم الهى، نعمت استدراج است، يعنى پس از آنكه بنده به الطاف سبحانى توجهى ننمايد به ايمان و هدايت و دائما در مقابل، طغيان و كفر و سركشى را زياد گرداند، نعمت و زندگانى دنيا بر آن اضافه شود از مال و مكنت و اولاد و صحت و نفع و غيره، و اينها گرچه به صورت نعمت و تصور خير باشد، لكن چنين نيست، بلكه در واقع نقمت و استدراج باشد، يعنى بتدريج، سركشى و كفر زياد شود تا عاقبت الامر منجر به عذاب عظيم گردد. از اين قبيل است امهال كفار و معاندين به زندگانى دنيا و زيادتى نعم بر آنها.

حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه فرمايد: يا ابن آدم اذا رأيت ربّك سبحانه يتابع عليك نعمه و انت تعصيه فاحذره: «1» اى فرزند آدم، هرگاه ببينى پروردگار تو كه منزه است از كل عيوب، مدام عطا فرمايد بر تو نعمتهاى خود را بى‌تشويش، و حال آنكه معصيت مى‌كنى و نافرمانى اوامر او را نمائى، پس بترس از او و دورى كن از گناه كه تتابع نعمت با وجود معصيت، استدراج است از خداى تعالى تا داخل نشوى در كريمه‌ «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ»*. بنابراين هشيارى لازم است.

نكته: (لام) در: لِيَزْدادُوا إِثْماً، لام عاقبت است، يعنى سر انجام و عاقبت امهال آنان منجر به زيادتى گناه آنان؛ و زيادتى طغيان، موجب شدت عذاب نيران باشد.

وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (178)

ترجمه‌

و نه‌پندارند البته آنانكه كافر شدند كه مهلت دادن ما ايشان را خير است براى آنها جز اين نيست كه مهلت ميدهيم آنها را تا زياد كنند گناه را و از براى ايشان است عذابى خوار كننده..

تفسير

منافقين متخلفين از جهاد تصور كرده بودند جانى بسلامت در برده‌اند و از مهلكه نجات يافته‌اند و باين خورسند بودند كه خيرى بآنها رسيده است غافل از آنكه هر چه در دنيا باين حال باقى بودند بر معصيت آنها افزوده ميشد و عذاب آخرت آنها بيشتر ميشد لذا خداوند متنبه فرمود آنها را كه كفار نبايد تصور كنند طول عمر و عقاب ننمودن خداوند بزودى آنها را خوب است از براى آنها بلكه خداوند بآنها مهلت داده و واگذارده آنها را بحال خودشان و نتيجه اين آنستكه بار عصيان آنها سنگين ميشود و استحقاق آنها براى عذاب كامل ميگردد و جز اين فايده براى آنها ندارد يكى از اسرار خلقت آنستكه هر موجودى بكمال قابليت خود برسد و تصور نكنند كه در اين بقاء بعزت خواهند رسيد زيرا كه بعذابى گرفتار ميشوند كه هر عزيزى را خوار ميكند پس لام در ليزدادوا ممكن است لام عاقبت باشد مثل آنكه ميگويند بزائيد براى مردن و بنا كنيد براى خراب شدن و ممكن است لام تعليل باشد چنانچه اشاره شد و لازم نمى‌آيد كه عصيان آنها باراده الهى باشد زيرا كه بسوء اختيار خودشان بجا ميآورند و لا مؤثر فى الوجود الا اللّه و وجود خير است و شر عدم است و صادر از جنبه نقص ممكن و بيان اين امر در ذيل آيه شريفه تلك- الرسل فضلنا بعضهم على بعض در اواخر سوره بقره در تحت عنوان تحقيق رشيق گذشت و عياشى از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه پرسيدند از آنحضرت موت براى كافر بهتر است يا حياة فرمود موت براى كافر و مؤمن بهتر است چون خداوند فرموده و آنچه نزد خدا است بهتر است از براى نيكوكاران و اين آيه را نيز تلاوت فرمودند و لا تحسبن بصيغه مخاطب نيز قرائت شده و بنابر اين خطاب به پيغمبر است و مقصود بخطاب منافقين هستند.

وَ لا يَحسَبَن‌َّ الَّذِين‌َ كَفَرُوا أَنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ خَيرٌ لِأَنفُسِهِم‌ إِنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُهِين‌ٌ (178)

و گمان‌ نكنند كساني‌ ‌که‌ كافر شدند اينكه‌ ‌ما ‌آنها‌ ‌را‌ مهلت‌ داديم‌ بنفع‌ ‌آنها‌ ‌است‌ بلكه‌ موجب‌ زيادتي‌ معاصي‌ ‌آنها‌ ‌است‌ و ‌براي‌ ‌آنها‌ ‌است‌ عذاب‌ خوار كننده‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ باصطلاح‌ علماء دفع‌ دخل‌ ‌است‌ ‌که‌ كساني‌ ‌که‌ توهم‌ ميكنند ‌که‌ كفار و ‌غير‌ اينها ‌از‌ ظلمه‌ و فساق‌ ‌در‌ دنيا متنعم‌ بمال‌ و جاه‌ و مقام‌ هستند مورد عنايت‌ خدايي‌ هستند، و اهل‌ ايمان‌ و صلحاء ‌در‌ شكنجه‌ ظلم‌ و بليات‌ واقع‌ شده‌اند ‌در‌ پيشگاه‌ الهي‌ خار و خفيف‌ هستند، چنانچه‌ ‌اينکه‌ توهم‌ فاسد ‌را‌ يزيد لعنه‌ اللّه‌ كرد و متمسك‌ بآيه‌ قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِك‌َ المُلك‌ِ الاية شد، و عليا عليّه‌ عاليه‌ عصمت‌ صغري‌ سلام‌ اللّه‌ عليها بهمين‌ ‌آيه‌ دفع‌ توهم‌ ‌آن‌ ملعون‌ ‌را‌ فرمود ‌در‌ ‌آن‌ خطبه‌ مفصله‌.

«شرح‌ الفاظ ‌آيه‌»

لا يَحسَبَن‌َّ الَّذِين‌َ كَفَرُوا حسبان‌ بمعني‌ گمان‌ ‌است‌ شامل‌ ظن‌ و يقين‌ ‌هر‌ دو ميشود ‌که‌ ‌هر‌ دو ‌بر‌ خلاف‌ واقع‌ ‌است‌. و كفر، مطلق‌ كفر ‌است‌ ‌از‌ شرك‌ و ‌من‌ دونه‌ بلكه‌ ذكر كفر ‌از‌ باب‌ مثال‌ ‌است‌ و الّا فاسق‌ و فاجر و ظالم‌ ‌را‌ ‌هم‌ بتنقيح‌ مناط قطعي‌ شامل‌ ‌است‌.

أَنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ املاء بمعني‌ مهلت‌ ‌است‌ ‌يعني‌ كشش‌ دادن‌ عمر ‌که‌ طول‌ عمر ‌باشد‌.

خَيرٌ لِأَنفُسِهِم‌ ‌اينکه‌ طول‌ عمر بنفع‌ ‌آنها‌ تمام‌ نميشود زيرا ‌اگر‌ ‌هر‌ چه‌

جلد 4 - صفحه 438

زودتر بميرند گناه‌ ‌آنها‌ كمتر ‌است‌ و عذاب‌ ‌آنها‌ سبك‌تر، عمري‌ ‌که‌ مرتع‌ شيطان‌ ‌باشد‌ و مصرف‌ معاصي‌ نبودش‌ بهتر ‌از‌ ‌بود‌ ‌است‌ چنانچه‌ جميع‌ نعم‌ الهي‌ ‌اگر‌ مصرف‌ معاصي‌ شود نبودش‌ بهتر ‌از‌ ‌بود‌ ‌است‌، چشم‌، گوش‌ زبان‌، دست‌، پا. ‌ يا ‌ مال‌ و جاه‌ و ‌غير‌ اينها تماما بلا ‌است‌ نه‌ نعمت‌.

إِنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ لِيَزدادُوا إِثماً لام‌ عاقبت‌ ‌است‌ نه‌ غرض‌، خداوند نعمت‌ نميدهد ‌که‌ مصرف‌ معصيت‌ شود ‌خود‌ بنده‌ بواسطه‌ سوء سريره‌ صرف‌ معاصي‌ ميكند مثل‌ لِيَكُون‌َ لَهُم‌ عَدُوًّا وَ حَزَناً قصص‌ ‌آيه‌ 8، فرعون‌ و اتباعش‌ نگاهداري‌ موسي‌ نكردند ‌براي‌ دشمني‌ و حزن‌ عاقبتش‌ بآنجا رسيد.

و ازدياد اثم‌ نه‌ فقط كثرت‌ معاصي‌ ‌باشد‌ بلكه‌ بقاء ‌بر‌ كفر و ظلم‌ و جور و نحوه‌ اينها ‌هم‌ موجب‌ ازدياد اثم‌ ميشود، و بالجمله‌ پاره‌ معاصيست‌ ‌که‌ ‌از‌ معاصي‌ دائميه‌ ‌است‌ مثل‌ حبس‌ حقوق‌ و ترك‌ واجبات‌ ‌غير‌ موقته‌ ‌که‌ فورا ففورا واجب‌ ‌است‌ و انگشتر طلا ‌در‌ دست‌ داشتن‌ و ترك‌ تطهير مسجد و امثال‌ اينها.

وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُهِين‌ٌ شرحش‌ گذشت‌ مكررا.

]

(آیه 178))- سنگین بارها! این آیه نیز بحثهای مربوط به حادثه احد و حوادث بعد از آن را تکمیل می‌کند زیرا، یک جا روی سخن را به پیامبر و در جای دیگر به مؤمنان و در اینجا روی سخن به مشرکان است و در باره سرنوشت شومی که در پیش دارند سخن می‌گوید، و می‌فرماید: «گمان نکنند آنهایی که کافر شدند، مهلتی که به ایشان می‌دهیم برای آنها خوب است» (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ).

سپس می‌فرماید: «بلکه مهلت می‌دهیم تا به گناه و طغیان خود بیفزایند» (إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً).

و در پایان آیه به سرنوشت آنها اشاره کرده می‌فرماید: «و برای آنها عذاب خوار کننده‌ای است» (وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ).

آیه فوق به آنها اخطار می‌کند که هرگز نباید امکاناتی را که خدا در اختیارشان گذاشته و پیروزیهایی که گاهگاه نصیبشان می‌شود و آزادی عملی که دارند دلیل بر این بگیرند که افرادی صالح و درستکار هستند و یا نشانه‌ای از خشنودی خدا نسبت به خودشان فکر کنند.

ضمنا، آیه فوق به این سؤال که در ذهن بسیاری وجود دارد، پاسخ می‌گوید که چرا جمعی از ستمگران و افراد گنهکار و آلوده این همه غرق نعمتند و مجازات

ج1، ص353

نمی‌بینند. قرآن می‌گوید: اینها افراد غیر قابل اصلاحی هستند که طبق سنت آفرینش و اصل آزادی اراده و اختیار به حال خود واگذار شده‌اند، تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حد اکثر مجازات شوند.