تهران

تهران پایتخت ایران از دوره قاجاریه تاکنون است. این شهر از زمان صفویه تاکنون مورد توجه قرار گرفته است و نقش ویژه‌ای در تاریخ تشیع و ایران دارد.

موقعیت جغرافیایی

تهران در پهنه‌ای بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌های جنوبی البرز گسترده شده و 1190 متر از سطح دریا فاصله دارد. این شهر از سمت جنوب به کوه‌های ری و بی‌بی‌شهربانو و دشتهای هموار شهریار و ورامین و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده‌است.

تهران در 51 درجه و 24 دقیقه ٔ طول خاوری گرنویچ و 35 درجه و 41 دقیقه ٔ عرض شمالی واقع است . ظهر تهران (ساعت 12) با ساعت 11/30 در شهرهای مسکو و بغداد و 10/30 در شهر استانبول و9/30 در شهر برلین و 8/30 در شهرهای لندن و پاریس و 3/30 در شهر نیویورک و 0/30 در شهر سانفرانسیسکو و 14 در بمبئی و 16 در شهر پکن و 17/30 در شهر توکیو برابر است.

نام

یاقوت حموی در معجم البلدان گوید: طهران لفظ عجمى است و عجم آن را به تاء منقوطه تلفظ نمایند براى این كه طاء در لغت عجم نیامده است. تا قبل از پهلوی کتابت درست تهران به صورت طهران بوده است. اما در این زمان فرهنگستان زبان فارسی که کار آن معادل سازی فارسی برای کلمات عربی بوده است از آنجا که اصرار داشته برخی حروف را که عربی می دانسته از کلمات بر دارد کتابت تهران را به صورت رسمی رایج می سازد.

تاریخچه

از ابتدا تا صفویه

از آنجا که در منابع رجالی در معرفی محمد بن حماد طهرانى محدث متوفی ۲۶۱ هجری قمری ذکر تهران به میان آمده و نسب او را به طهران ری مورد تاکید قرار داده اند معلوم می شود تهران در قرن سوم وجود داشته است . اما اطلاع بیشتری از قدمت آن با همین نام در دسترس نیست.

تهران در قرن هفتم محلی آباد با خانه سازی ویژه بوده است چنانچه یاقوت حموى متوفی به سال 627 هجری قمری در معجم البلدان در مورد آن می نویسد:

«طهران از قراى رى است و میان این قریه و رى دو فرسخ است از مرد راستگویى از مردان رى شنیدم كه مى گفت طهران قریه بزرگى ست كه بیوتات آن را زیرزمین ساخته اند و احدى را راهى براى این قریه نه مى باشد بجز این كه خود اهل این قریه بخواهند او را راه دهند و بارها بر سلطان وقت یاغى شدند و سلطان جز مدارات با ایشان چاره نداشته و این آبادى منقسم به دوازده محله مى شود اهل هر محله با محله دیگر منازعه مى نمایند و مردم این محله به محله دیگر نمى روند و باغات و بساتین زیاد دارد و همین نكته اسباب حراست اهالى و دفع دشمن از ایشان است و با وجود محروس بودند با گاو زراعت نمى كنند و زراعت ایشان دستى و به مرور است زیرا كه مى ترسند بعضى از آنها گاو بعض دیگر به غارت بربایند.»

در دوران صفویه

تهران تا زمان شاه طهماسب صفوی دیوار نداشته است و اولین برج و باروی دور تهران به فرمان شاه طهماسب صفوی به سال 964ق ایجاد شد. بنابه گفته نویسنده مرآت البلدان این بارو شش هزار گام طول آن بود و به عدد سوره مباركة قرآن یعنی صد و چهارده برج برای بارو قرار دادند. البته باید درنظر داشت تهران پانصد سال پیش دهی بزرگ بیش نبوده است. این برج و باروی اولیه چهار دروازه بیشتر نداشت: دروازه حضرت عبدالعظیم به سوی ری، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین. البته محدوده آن زمان تهران نیز با توجه به كوچكی ابعادش چنین بود: حد شمالی خیابان امیركبیر، میدان سپه و خیابان سپه، حد شرقی خیابان ری، حد جنوبی خیابان مولوی و حد غربی خیابان وحدت اسلامی (شاهپور).

شاه‌ طهماسب‌ اول‌ قصبه‌ تهران‌ را، كه‌ معبری‌ بین‌ مازندران‌ و آذربایجان‌ و خراسان‌ بود، تقویت‌ نمود تا همچون‌ قلعه‌ای‌ محكم‌ آماده‌ مقابله‌ با هجوم‌ عثمانیها و ازبكان‌ شود. همچنین وضع‌ مساعد طبیعی‌، مجاورت‌ با شهر باستانی‌ ری‌ و مرقد امامزاده‌ حمزه‌ (كه‌ صفویان‌ طبق‌ شجره‌نامه‌ای‌ نسب‌ خود را به‌ او می‌رساندند) و مرقد حضرت‌ عبدالعظیم‌، در توجه‌ به‌ این‌ ناحیه‌ مؤثر بود. كاركرد دفاعی‌ با ساخت‌ برج‌ و بارو، و احداث‌ بازار از نخستین‌ اقداماتی‌ بود كه‌ به‌ تهران‌ رونق‌ و اعتبار داد.

پس از شاه طهماسب، شاه‌ عباس‌ اول‌ صفوی‌ (حك : 996ـ 1038) در محل‌ فعلی‌ ارگ‌ در داخل‌ حصار شاه‌ طهماسبی‌، چهارباغ‌ و چنارستانی‌، معروف‌ به‌ چنار عباسی‌، احداث‌ كرد كه‌ بعدها دیواربلندی‌ دور آن‌ كشیدند و عمارات‌ سلطنتی‌ و مقر حكومت‌ را در آن‌ ساختند و نامش‌ را ارگ‌ نهادند

در دوره‌ آخرین‌ پادشاهان‌ صفوی‌، گاهی‌ تهران‌ مقر موقتی‌ دربار بود، به‌ طوری‌ كه‌ شاه‌ سلیمان‌ اول‌ صفوی‌ (حك : 1077 یا 1078ـ 1105) در آنجا قصری‌ ساخت‌. در جمادی‌الا´خره‌ 1119 كه‌ شاه‌ سلطان‌ حسین‌ صفوی‌ (حك :1105ـ 1135) قصد زیارت‌ مشهد كرد، زمستان‌ را در شهر طهران‌ گذراند و در آنجا به‌ میرمحمدباقر خاتون‌آبادی‌، مدرّس‌ مدرسه‌ چهارباغ‌ اصفهان‌، خلعت‌ داد. اینگونه‌ اقامتها در تهران‌ نشانه‌ توجه‌ به‌ این‌ شهر و اهمیتش‌ در آن‌ دوره‌ بوده‌ است‌.

در دوران افشاریه و زندیه

تهران‌، پس‌از پایان‌غائله‌ افغان‌ و آغاز سلطنت‌ نادرشاه‌(1148)، اهمیت‌ نظامی‌ یافت‌. توجه‌ نادرشاه‌ به‌ شهر به‌ گونه‌ای‌ بود كه‌ در 1152 به‌ فرزند خود، رضاقلی‌میرزا، فرمان‌ حكومت‌ تهران‌ را داد

با انقراض خاندان افشاریه تهران به دست سلسله قاجاریه كه رقیب کریمخان زند بودند افتاد.در جنگی كه بین خاندان قاجار و خاندان زند(محمد حسن خان ) برپا شد خان قاجار شكست خورده و كریم خان چون تهران را جایی مناسب برای خود یافته بود به تهران عزیمت كرد و دستور بنای عمارت ایوانی و حرمخانه را داد و كویی قصد اشت تهران را بایتخت قرار دهد. ولی با كشته شدن محمد حسن خان قاجار و اسارت پسرش آغا محمدخان آسایش خیال پیدا كرده و راهی شیراز شد.

دوران قاجاریه

بعد از فوت كریم خان زند، آقا محمد خان قاجار فرزند محمد حسن خان در سال 1193 ه .ق به همراه 14 تن از بستگان خود، از شیراز فرار كرد. نخست خود را به شاه عبدالعظیم رسانید و قول داد كه در میان اهل و قبیله خود باز مى‌گردد. لیكن در خفا عدّه‌اى سوار به دور خود جمع كرد و بعد از چندین جنگ، غفور خان حاكم شهر را مغلوب نمود و تهران را به تصرف خود درآورد. آقا محمد خان قاجار در سال 1210 ه .ق تهران را پایتخت خود قرار داد و تهران را دارالخلافه نامید تا روزى خود خلیفه مسلمین گردد. او در ارگ تهران فقط به ساختن تخت مرمر اكتفا كرد و گویند كه سنگ‌هاى مرمر ستون‌ها و آینه‌هاى آن را نیز از تالار سلام كریم‌خانى كنده و در اینجا به كار گذاشته‌اند. در زمان فتحعلى شاه كه مدت 37 سال بر كشور ایران حكومت كرد، تهران رو به آبادانى گذاشت و در پى آن به وسعت و جمعیت تهران افزوده شد.

تاریخ‌ تهران‌ و وضع‌ سیاسی‌ آن‌ را در چارچوب‌ جهان‌بینی‌ تشیع‌ و فعالیت‌ علمای‌ شیعه‌ دوره‌ قاجار، به‌ سه‌ دوره‌ می‌توان‌ تقسیم‌ كرد: دوره‌ شروع‌ ورود علما در سیاست‌، دوره‌ كوشش‌ متجددان‌ برای‌ آوردن‌ تمدن‌ جدید اروپا به‌ ایران‌، و دوره‌ مبارزه‌ علمای‌ تجددطلب‌ برای‌ تغییر حكومت‌ سلطنتی‌ و برقراری‌ نظام‌ مشروطه‌ و قبول‌ برخی‌ رسوم‌ تمدن‌ غرب‌. در آغاز دوره‌ قاجار، مقارن‌ ظهور فقیه‌ اصولی‌ بزرگ‌ شیعه‌، آقامحمدباقر بهبهانی‌ مشهور به‌ وحید بهبهانی‌ (متوفی‌ 1205) در عتبات‌ عالیات‌، زمینه‌ برای‌ فعالیت‌ علمای‌ اصولی‌ در ایران‌ مهیا شد. بهبهانی‌ در نیمه‌ دوم‌ قرن‌ دوازدهم‌، پس‌ از مواجهه‌ جدّی‌ با مسلك‌ اخباری‌، كه‌ حدود دو قرن‌ بر حوزه‌های‌ علمی‌ و جوامع‌ شیعی‌ سیطره‌ داشت‌، و فائق‌ آمدن‌ بر فقهای‌ مبرِّز این‌ جریان‌ در كربلا، اخباریگری‌ را از رونق‌ انداخت‌ و نظریه‌ اجتهاد را احیا كرد. تأكید او در آثارش‌ بر اثبات‌ درستی‌ عمل‌ اجتهاد و حجیت‌ فتوای‌ مجتهد و به‌ تبع‌ آن‌ شكل‌گیری‌ نظام‌ مجتهد ـ مقلد بود ( رجوع كنید به بهبهانی‌ * ، آقامحمدباقر). مشخصه‌ دوره‌ شروع‌ ورود علما در سیاست‌، یعنی‌ از آغاز سلطنت‌ آقامحمدخان‌ تا مرگ‌ محمدشاه‌ قاجار (1264)، تكمیل‌ و توسعه‌ مبانی‌ نظریه‌ اجتهاد نزد شیعه‌ دوازده‌ امامی‌، ظهور مراجع‌ تقلید و افزایش‌ نفوذ علمای‌ دین‌ و حضور آنان‌ در امور سیاسی‌ و دولتی‌ بود. فقهای‌ بزرگی‌ مانند شیخ‌ جعفر نجفی‌ معروف‌ به‌ كاشف‌الغطاء (متوفی‌ 1228) در عراق‌، میرزاابوالقاسم‌بن‌ ملامحمد حسن‌ گیلانی‌ (جیلانی‌) معروف‌ به‌ میرزای‌ قمی‌ (متوفی‌ 1231) در قم‌، و ملااحمد نراقی‌ (متوفی‌ 1244) در كاشان‌، هر سه‌ از شاگردان‌ بهبهانی‌، قائل‌ به‌ تسری‌ وظایف‌ سیاسی‌ و دینی‌ امام‌ دوازدهم‌ عجل‌اللّه‌ تعالی‌ فرجه‌الشریف‌ به‌ فقیه‌ جامع‌الشرایط‌، در عصر غیبت‌، بودند و عقیده‌ داشتند فقیه‌ از جانب‌ آن‌ حضرت‌، به‌نصب‌ عام‌، منصوب‌ می‌شود و او اداره‌ امور سیاسی‌ را به‌ پادشاه‌ عادل‌ تفویض‌ می‌كند تا عهده‌دار امور سیاسی‌ و سلطنت‌ شود. بنابراین‌ فقیه‌ خود منصوب‌ عام‌ از جانب‌ امام‌ معصوم‌ و مشروع‌ است‌ و سلطان‌ نیز فقط‌ در صورتی‌ كه‌ از جانب‌ ولی‌فقیه‌ منصوب‌ شود مشروعیت‌ پیدا می‌كند. این‌ اندیشه‌ بنیادین‌ فقهی‌ به‌ صورت‌ قوه‌ نامیه‌ حوزه‌های‌ دینی‌ و مبنای‌ معرفتی‌ و منشأ آثار فرهنگی‌ معنوی‌ و مادّی‌ دوره‌ قاجار در آمد و در دوره‌ مشروطیت‌ تحولاتی‌ یافت‌. نكته‌ در خور توجه‌ آن‌ است‌ كه‌ بنا بر نظام‌ مجتهد ـ مقلد، «شاه‌ نیز مقلد محسوب‌ می‌شد و به‌ لحاظ‌ نظری‌ ناگزیر بود دولت‌ را به‌ بازوی‌ اجرایی‌ اقتدار علما تبدیل‌ كند». وجود این‌ شرایط‌، جهان‌بینی‌ تشیع‌ دوازده‌امامی‌ را روشنتر، پرتوانتر، گسترده‌تر و ژرفتر كرد، به‌ طوری‌ كه‌ تمام‌ جامعه‌ را در بر گرفت‌. وقف‌، به‌عنوان‌ جلوه‌ای‌ تمام‌ عیار از جهان‌بینی‌ تشیع‌ دوازده‌امامی‌، پیامدهایی‌ داشت‌ كه‌ به‌ طور همه‌ جانبه‌ در جامعه‌ و فضای‌ آن‌ زمان‌ تهران‌ پدیدار گردید.

هم‌زمان‌ با تكمیل‌ كار كاخها و احداث‌ كاخهای‌ جدید در زمان‌ فتحعلی‌ شاه‌، بناهایی‌ نیز با كاركرد دینی‌ احداث‌ می‌شد، كه‌ از آن‌ جمله‌است‌ مسجدشاه‌ یا مسجد سلطانی‌ (مسجد امام‌ كنونی‌ در خیابان‌ پانزده‌ خرداد، جنب‌ بازار تهران‌)، مسجد ـ مدرسه‌ فخریه‌ یا مروی‌ که حاج‌ محمدحسین‌خان‌ مروی‌، ملقب‌ به‌ فخرالدوله‌، به‌ همراه‌ املاك‌ و قنوات‌ و مستغلات‌ آن‌ وقف‌ نمود و مسجد سیدعزیزاللّه‌ واقع‌ در محله‌ بازار قدیم‌ نزدیك‌ چارسوق‌ كوچك‌ كه‌ كاشی‌كاریهای‌ زیبایی‌ دارد. در آن زمان طبق گفته ژنرال گاردان فرانسوی تهران حدود 50000 نفر جمعیت داشت (سال 1222هجری قمری )

در زمان به سلطنت رسیدن محمد شاه قاجار رونق و رشد تهران ادامه یافت. باغ داودیه ، مسجد جمعه وبازار بین الحرمین در زمان سلطنت وی احداث شد. در همین دوره به دستور میرزاآقاسی دو محله به نامهای عباس آباد و محمدیه به محله های تهران اضافه شد. علاوه بر این مهاجرت اهالی قفقاز كه به علت جنك روس و ایران صورت كرفت هم در رونق و رشد تهران موثر بوده است، چرا كه اكثرا در تهران سكونت گزیدند. در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به همت میرزا تقی خان امیركبیر بناهای زیادی احداث شد. از جمله آنها می توان از مدرسه دارالفنون ، بازار امیر، بازار كفاشها و سرای امیر نام برد. جمعیت تهران نیزدر این زمان بسیار زیاد شده و به 150هزار نفر رسیده بود. لذا میرزا یوسف مستوفی الممالك (صدر اعظم) و میرزا عیسی (وزیر) مامور شدند تا محدوده جدید شهر را تعیین كنند و از انجایی كه این مهم نیازمند نقشه بود در سال 1275هجری قمری كروهی به سربرستی علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه و با همكاری موسیوكرشیش سرتیب و معلم توپخانه و دستیاری چند نفر از شاگردان مدرسه دارالفنون برای اولین بار از تهران نقشه برداری كردند و در سال 1284 هجری قمری با همكاری مهندس بوهلر فرانسوی و جمعی از مهندسان و معماران نقشه جدیدی از تهران تهیه كرده و اراضی وسیعی را داخل محدوده شهر وارد كردند و شهر را باخندقها و باروهای جدید (به شكل هشت ضلعی) محدود ساختند. ارتباط شهر نیز با خارج از طریق 12 دروازه به نامهای : شمیران ، دولت ، یوسف آباد، دوشان تبه ، دولاب ،خراسان ، باغشاه ، قزوین ، كمرك ، حضرت عبدالعظیم ، غار و خانی آباد امكان پذیر بود.

از 1300 هجری قمری تا کنون

در سال 1305 هجری قمری مهندس عبدالغفار نجم الملك معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون با كمك عده ای از معلمان دیگر و بیست نفر از شاگردان مدرسه مزبور از تهران جدید به مقیاس 2000:1 نقشه برداری كردند . بر اساس همین عملیات محیط شهر را 19200 متر محاسبه كردند و جمعیت تهران راهم 250 هزار نفر سرشماری كردند. این هییت برای تهیه نقشه حدود 4 سال وقت صرف كردند و بالاخره در سال 1309 هجری قمری نقشه تهران جدید به بای جاب رسید كه در مقایسه با نقشه موسیو كرشیش از دقت بالایی برخوردار بود. از دیكر بناهای مهم دوره سلطنت ناصرالدین شاه می توان باغ كلستان ، باغ و قصر سلطنت آباد، مدرسه و مسجد شهید مطهری (سبهسالار) ، باغ فردوس ، میدان امین السلطان ، شمس العماره و... را نام برد. در این دوره جند محله نیز با نامهای سنكلج ، خانی آباد، قنات آباد، باچنار، كود زنبوركخانه و بازار بزرك به محله های تهران اضافه شد. اینها مربوط به تحولاتی بود كه تا قبل از سال 1300هجری شمسی بوقوع بیوست ولی تحول اساسی و نوین سازی تهران از سال 1300 هجری شمسی به بعد انجام شد.

تحولات بعد از 1300هجری شمسی را میتوان به 4 دوره تقسیم نمود:

دوره اول (سالهای 1300 تا 1320): تقریبا تمامی خندقها و دروازه ها از میان رفت و كوچه ها و معابر قدیمی اصلاح شد و چهره شهر شكل منظم هندسی به خود گرفت. جمعیت تهران هم در این سده افزایش چشمگیری بیدا كرد به نحوی كه طی دو سرشماری در سالهای 1310و1319 هجری شمسی از 300 هزار نفر(سرشماری اول) به540 هزار نفر(سرشماری دوم ) رسید. از ساختمانها و تاسیسات مهم این دوره می توان بانك ملی ایران ،وزارت امورخارجه ، شهربانی كل كشور، ایستگاه راه آهن تهران ، دانشگاه تهران ، ایستگاه فرستنده رادیویی تهران ، باشگاه افسران و چند بیمارستان نام برد.

دوره دوم (سالهای 1320 تا 1332) : این دوره مصادف با بروز جنك جهانی دوم بود لذا تغییرات زیادی انجام نشد و تنها شهر از اطراف اندكی توسعه یافت . جمعیت تهران در این دوره مطابق آمار رسمی سال 1325 حدود 880 هزار نفر بود.

دوره سوم (سالهای 1332 تا 1357ه.ش ): در این دوره به علت احداث بزرگراهها، خیابانها و بلوارها ، شهركهای جدید، ساختمانهای بزرگ ، تهران رشد چشمگیری داشته و از هر سو كسترش بیدا كرده بود به نحوی كه یكی از شهرهای بزرگ قاره آسیا محسوب می شد. جمعیت ان نیز به سرعت افزایش پیدا كرده بود و از یك میلون و هشتصد هزار نفر 1335 به چهارمیلیون و پانصدو سی هزار نفر در سال 1355 (طی 20 سال ) رسید.

دوره چهارم از سال 1357 تا كنون : در این دوره كه مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی و سالهای بعد از آن است تهران رشد چشمكیری داشته و از هر سو گسترده شده است. علت این امر را می توان بروز جنگ تحمیلی عراق بر ایران و پدیده مهاجرت ، اختصاص باره ای از اراضی به تعاونیها برای خانه سازی و بالاخره ایجاد خانه های ارزان قیمت دانست . بر اساس آمار سال 1371 جمعیت تهران بالغ بر 6620461 نفر می باشد و اكنون از مرز 8500000 نفر كذشته است

با توجه به اینكه تهران مساحتی حدود 1200 كیلومتر مربع دارد ، لذا تراكم جمعیت آن به حدود 5518 نفر در كیلومتر مربع یا18÷ 55 نفر در هكتار می رسد كه نشانگر یكی از متراكم ترین شهرهای جهان است . تهران كنونی از طریق یك فرودكاه بین المللی (مهر آباد) با خارج از كشور ارتباط دارد. در این رابطه باید خاطر نشان ساخت كه تعداد خطوط هوایی كه تهران را به نقاط مختلف دنیا مرتبط می كند در چند سال اخیر افزایش پیدا كرده است ، در ضمن فرودكاه بین المللی امام (7تیر) نیز دردست احداث است . این فرودگاه وسعتی بالغ بر 15 كیلومتر مربع دارد و در 35 كیلومتری جنوب غربی تهران واقع شده است و بزودی با ظرفیت 5/7 میلیون مسافر در سال آغاز بكار خواهد كرد.

محور ارتباطی دیكر راه آهن می باشد. كه از نظر حجم مسافر درصد بالایی را به خود اختصاص می دهد. خطوط سراسری تهران اروبا نیز از مبدا تهران فعالیت گسترده ای دارد. علاوه بر آن مترو هم در دست احداث است كه دو مسیر آن خط روگذر بوده (خط سریع السیر تهران -كرج و خط سریع السیر تهران -بهشت زهرا و بقیه زیر كذر است و شامل 4 خط عمده شمالی -جنوبی و شرقی - غربی می باشد. علاوه بر خطوط هوایی و راه آهن ، راههای آسفالته بخصوص اتوبانها و بزركراهها از اهمیت ویزه ای در ارتباط تهران با سایر نقاط برخوردار است.

تهران امروزه دارای بزرگراهها و اتوبانهای متعددی می باشد كه ارتباط قسمتهای مختلف را باهم و نیز حاشیه و اطراف آن امكانپذیر می سازد. یكی دیگر از طرحهای اجرایی جهت سرعت بخشیدن به حمل و نقل مسافر ایجاد خطوط اتوبوس برقی است كه در حال خاضر دو خط آن فعال میباشد: میدان امام حسین -سه راه تهرانبارس ، میدان امام حسین- میدان خراسان .طرح خط ویژه هم گام موثری در حمل و نقل مسافر در محدوده مركزی شهر می باشد.

طرح جامع دیگری در كاهش بار ترافیك اجرای ((طرح ترافیك )) می باشد. این طرح از 1358 به اجرا درآمد و امروزه با تغییراتی در حدو مرز آن از ساعت 30:6 صبح لغایت 5 بعد از ظهر قابل اجراست . برپایی نمایشگاههای بین المللی و داخلی با موضوع های مختلف علمی ، فرهنگی ،هنری و تجاری و ... خود به اهمیت تهران به عنوان یك مركز ثقل می افزاید و همه ساله شاهد شكوفایی و رشد بیشتر این نمایشكاهها از نظر كمی و كیفی هستیم.

پانویس