طوس
طوس یا توس از شهرهای تاریخی خراسان، که در نزدیک مشهد در شرق ایران واقع شده است. بنیاد این شهر به پیش از اسلام و دوره ساسانیان برمی‌گردد. پس از فتح خراسان توسط مسلمانان، طوس به مرکز ولایت و از شهرهای پررونق خراسان تبدیل شد. ولایت طوس دارای چهار شهر بزرگ طابران، نوقان، بزدغور(طرقبه) و رادکان بود.
هارون از خلفای عباسی در این منطقه درگذشت و در اطراف روستای سناباد طوس دفن شد. طوس محل شهادت علی بن موسی الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان است و پس از شهادت به دستور مأمون عباسی در روستای سناباد دفن شد. امام رضا در ادامه ابیاتی که توسط دعبل سروده شده بود از مدفن خود در طوس خبر داده بود.
طوس یکی از مراکز علمی خراسان به شمار می‌رود. از مهم‌ترین شخصیت‌های طوس می‌توان به جابر بن حیان، محمد بن اسلم طوسی، ابوالقاسم فردوسی،شیخ طوسی،خواجه نصیرالدین طوسی و محمد غزالی اشاره کرد.
این شهر در دوره مغولان و تیموریان به شدت تخریب شد و بسیاری از ساکنان آن قتل عام شدند. به دنبال این حوادث بسیاری از ساکنان طوس به اطراف مرقد امام رضا رفته و در آنجا ساکن شدند. از این رو طوس به حاشیه رفت و به تدریج از جغرافیای خراسان محو شد؛ در مقابل حرم امام رضا (ع) و اطراف آن که به مشهد یا مشهدالرضا شهرت یافت، به یکی از مراکز مهم تشیع تبدیل شد.
موقیعت جغرافیایی
شهر کهنه طوس از توابع بخش مرکزی مشهد در خراسان رضوی که در شمال این شهر واقع شده است. فاصله آن تا مشهد ۲۵ کیلومتر است.
پیشینه تاریخی طوس
برخی معتقدند سابقه طوس به زمان هخامنشیان برمی‌گردد و در آن دوره سوسیا (Susia) نام داشته است. اما در منابع تاریخی تا دوره ساسانیان نامی از شهر توس به میان نیامده است. توس در دوره ساسانیان یکی از آبادترین مناطق ایران بوده است. برخی گزارشها بنای این شهر را به جمشید پیشدادی و تجدید آن را به طوس بن نوذر نسبت می‌دهند.
پس از اسلام
با ورود اسلام به خراسان طوس نیز در سال ۲۹ق توسط عبدالله بن کریز فتح شد. طوس در سده‌های نخست هجری دارای چهار بخش(شهر) طابران، نوقان، بزدغور(طرقبه)و رادکان بوده است که در این میان نوقان بزرگ‌‌ترین و مهم‌ترین شهر ولایت طوس در سده سوم هجری به شمار می‌آمده است.
والی طوس در دوره هارون و مأمون عباسی فردی به نام حمید بن قحطبه طائی بود. او در سناباد کاخ باشکوهی داشت. هارون که برای سرکوب شورش‌های خراسان به طوس سفر کرده بود در راه بیمار شده و پس از توقف در سناباد در ۱۹۳ق درگذشت. پیکر او را در باغ حمید بن قحطبه طائی که بعدها به بقعه هارونیه مشهور شد، دفن کردند.
بر اساس گزارش مورخان و جغرافیدانان مسلمان سده‌های سوم تا نهم هجری نظیر یعقوبی(درگذشته۲۸۴ق)،اصطخری، ابن‌حوقل، ابنخلکان، مقدسی، هروی و مستوفی طوس در این سده‌ها شهری آباد و پررونق، مرکز ولایت و بیش از هزار روستا را در برمی‌گرفت. حمله ترکان غزو، مغولان و تیمور در سده‌های ششم تا هشتم هجری قتل عام مردم و ویرانی طوس را به دنبال داشت. اگرچه طوس در دوره تیموریان پس از تخریب، به فرمان شاهرخ پسر تیمور دستور آبادانی شهر و بازگشت مردم آواره داده شد اما دیگر شکوه سابق خود را ندید.
بیشتر مردمی که در ویرانی‌ها موفق به فرار شده بودند به سناباد رفته و نزدیک مرقد امام رضا(ع) ساکن می‌شدند. بدین ترتیب مشهدالرضا به تدریج گسترش یافت و جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی طوس به مشهد منتقل شد. توجه ویژه تیموریان به حرم امام رضا (ع) از جمله ساخت مسجد گوهرشاد در کنار حرم و به رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوره صفویان که به دنبال آن مشهد نیز به یکی از کانون‌های تشیع تبدیل شد، نقش مهمی در انتقال جایگاه سیاسی، اجتماعی و مذهبی از طوس به مشهد داشت. بدین ترتیب رفته رفته از قرن نهم به بعد طوس به خرابه‌ای تبدیل شد، از جغرافیای تاریخی حذف و جای خود را به مشهد داد.
محل شهادت و مدفن امام هشتم شیعیان
پس از شهادت امام رضا(ع) در راه بازگشت از مرو به عراق در سال ۲۰۳ق در طوس، پیکر ایشان به دستور مأمون در باغ حمید بن قحطبه در حوالی روستای سناباد در چهار فرسخی طوس دفن شد. این مکان در ابتدا از بنای خاصی جز آنچه که در سابق بقعه‌ای بر قبر هارون عباسی ساخته شده بود، برخوردار نبود اما رفته رفته از نیمه دوم قرن سوم هجری به بعد منازلی در اطراف بقعه و مرقد امام رضا ساخته شد به طوری که این منطقه از یک سو به روستای سناباد و از سوی دیگر به شهر نوقان متصل و مشهد الرضا نام گرفت.
علما و شخصیت‌های معروف طوس
طوس به عنوان یکی از مراکز علمی خراسان در قرون میانه به شمار می‌رود. برخی افراد مشهور به این شهر منسوب هستند.
جابر بن حیان
جابر بن حیان، دانشمند شیعی قرن دوم هجری قمری که مجموعه بزرگی از آثار علمی در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است؛ هرچند شهرت او به سبب کیمیا است. آثار منسوب به او چارچوبی شیعی دارد. نام او در منابع متقدم رجالی شیعه ذکر نشده است اما شماری از تاریخ‌نگاران و شرح حال نویسان نظیر ابن خَلَّکان، ابن ندیم، ابن طاووس، صَفَدی، سید محسن امین و صدیق حسن خان جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.
محمد بن اسلم طوسی
محمد بن اسلم طوسی(۱۸۰-۲۴۲ق) از محدثان، شماری از علمای رجال از وی به نیکی یاد کرده‌اند. شیخ طوسی او را در شمار راویان و اصحاب امام رضا (ع) آورده است. او راوی حدیث سلسلةالذهب از امام رضا است که اربلی در کشف الغمه آن را از تاریخ نیشابور نقل کرده است. محمد بن اسلم در نیشابور درگذشت و در مقبره شادیاخ در کنار اسحاق بن راهویه دفن شد. از آثار وی می‌توان به المسند، الرد علی الجهمیه، الایمان و الاعمال، در رد کرامیه و الاربعون حدیثا اشاره کرد.
ابوالقاسم فردوسی
ابوالقاسم حسن منصور ملقب به فردوسی، شاعر و حماسه سرای ایرانی. او در قرن چهارم می‌زیسته است. تاریخ تولدش را حدود ۳۲۹ق و ۳۳۰ق دانستند. عبدالجلیل قزوینی اولین کسی بود که به شیعه دوازده امامی بودن فردوسی در کتاب النقض اشاره کرده است. بعدها قاضی نورالله شوشتری نیز او را شیعه معرفی کرده است. یکی از آثار مورد توجه فردوسی، شاهنامه است. امین ادعا می‌کند، اسلوب و روش به شعر در آوردن شاهنامه از قرآن گرفته شده است هر چند که بلاغت قرآن بالاتر از آن است.
شیخ طوسی
محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان) که یکی از محدثان و فقیهان بزرگ شیعه به شمار می‌رود. او در طوس به دنیا آمد و در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق هجرت کرد. از مهم‌ترین اساتید وی می‌توان به شیخ مفید و سید مرتضی اشاره کرد. او از سوی خلیفه عباسی عهده‌دار کرسی تدریس علم کلام بغداد شد. شیخ طوسی پس از آتش گرفتن کتابخانه جندی شاپور، به ناچار به نجف رفت و در آنجا حوزه علمیه ساخت. او پس از درگذشت سید مرتضی مرجعیت و رهبری شیعیان را بر عهده گرفت.
نظریات و تألیفات فقهی او نظیر نهایه، الخلاف و مبسوط، مورد توجه فقیهان شیعه بوده است. دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است و به طور کلی آثار شیخ طوسی از کتاب‌های مرجع شیعه به شمار می‌رود.
او در نجف از دنیا رفت و در منزلش دفن شد. مقبره شیخ طوسی به مسجدی که به نام خودش است تبدیل شده است. این مسجد در کنار حرم امام علی (ع) واقع شده است.
خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی (درگذشته۶۷۲ق) حکیم و متکلم قرن هفتم هجری قمری است. شواهد زیادی بر اثناعشری بودن او وجود دارد. خواجه نصیر نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است که از جمله آن می‌توان به اخلاق ناصری، اساس الاقتباس، تجرید الاعتقاد و تذکرة فی علم الهیئة اشاره کرد. از جمله اقدامات او ساخت رصدخانه و کتابخانه مراغه مشتمل بر بیش از ۴۰۰هزار جلد کتاب است. او سرانجام در بغداد درگذشت و طبق وصیت خود در جوار حرم کاظمین(ع) دفن شد.
از دیگر علما و شخصیت‌های اسلامی طوس می‌توان به خواجه نظام‌الملک طوسی(۴۰۸-۴۸۵ق) صاحب سیاست‌نامه و سیاستمدار دوره سلجوقیان و محمد غزالی طوسی(۴۵۰-۵۰۵ق) اشاره کرد.
طوس در کلام علی بن موسی الرضا
دعبل شاعر، در جلسه‌ای شعری سرود که امام رضا(ع) با ابیات زیر آن را ادامه داد:
| و قَبْرٌ بِطُوسٍ يالَها مِنْ مُصيبَةٍ | اَلَحَّتْ عَلَى اْلاَحْشآءِ بِالزَّفَراتِ | |
| اِلَى الْحَشْرِ حَتّى يَبْعَثَ اللّهُ قائِما | يُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَالْکُرُباتِ |
ترجمه: قبری هم در طوس است که مصیبتش جانکاه و سوزنده است تا خداوند قائمی را برانگیزد و همّ و غم ما را بزداید.
پس از آن دعبل پرسید: من چنین قبری نمی‌شناسم، در طوس قبر کیست؟ علی بن موسی فرمود: «آنجا قبر من است. چند روزی بیشتر نمی‌گذرد که طوس محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می‌شود.
پانویس
- ↑ زنگنه، شهرستان طوس و ولایت مشهد، فصلنامه مشکوة، ش۵۱، تابستان ۱۳۷۵، ص۱۵۳.
- ↑ خلوصی‌راد، مختصری از سابقه تاریخی ناحیه طوس، فصلنامه مشکوة، ش۲۲، بهار ۱۳۶۸ش، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ خلوصی‌راد، مختصری از سابقه تاریخی ناحیه طوس، فصلنامه مشکوة، ش۲۲، بهار ۱۳۶۸ش، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ زنگنه، شهرستان مشهد و ولایت طوس، فصلنامه مشکوة، ش۵۱، ص۱۴۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ یعقوبی، البلدان، ترجمه آیتی، تهران ۱۳۴۳، ص۵۳؛ اصطخری، المسالک و الممالک، ترجمه ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش، ص۲۰۵؛مقدسی، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۲.
- ↑ زنگنه، شهرستان مشهد و ولایت طوس، مشکوه، ش۵۱، ص۱۵۱.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ج۱، پاییز ۱۳۸۱ش، ص۶۱.
- ↑ خلوصی‌راد، مختصری از سابقه تاریخی ناحیه طوس، فصلنامه مشکوة، ش۲۲، بهار ۱۳۶۸ش، ص۱۳۸.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، قزوین، ۱۳۸۱ش، ص۲۱۵.
- ↑ زنگنه، شهرستان طوس و ولایت مشهد، فصلنامه مشکوة، ش۵۱، تابستان ۱۳۷۵، ص۱۵۴.
- ↑ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۸ش، ج۱۷، ص۱۴۳-۱۴۹؛ دانشنامه جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۴ش، ج۹، ص۱۶۷-۱۷۰.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، شریف رضی، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۲۷.
- ↑
- ↑ آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۱.
- ↑ امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۴.
- ↑ امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۴.
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة، بیروت،ص۴۷۴-۵۰۱.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۷، ص۳۸۷؛ کتبی، فوات الوفیات، ج۳، ص۲۴۶-۲۵۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ج۹، ص۴۱۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۶۵۱.
منابع
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق: دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، هجر للطباعة والنشر والتوزیع والاعلان، ۱۹۹۷م.
- اربلی، کشف الغمة، قم، شریف رضی، ۱۴۲۱ق.
- اصطخری، المسالک و الممالک، ترجمه ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۰ش.
- امین، اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، لبنان،۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- خلوصی‌راد، مختصری از سابقه تاریخی ناحیه طوس، فصلنامه مشکوة، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، ش۲۲، بهار ۱۳۶۸ش.
- دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، ج۹، ۱۳۸۴ش.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی‌بجنوردی، تهران، ج۱۷، ۱۳۸۸ش.
- زنگنه، شهرستان طوس و ولایت مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، فصلنامه مشکوة، ش۵۱، تابستان ۱۳۷۵ش.
- عطاردی قوچانی، عزیزالله، فرهنگ خراسان، انتشارات عطارد ج۱، پاییز ۱۳۸۱ش.
- عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲ش.
- کتبی، فوات الوفیات، دارصادر، بیروت،۱۹۷۳م.
- مستوفی، نزهة القلوب، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش.
- مقدسی، احسن التقاسیم، مترجم: علی نقی منزوی، تهران، کومش، ۱۳۶۱ش.
- نعمة، فلاسفة الشیعة حیاتهم و آرائهم، بیروت، دارالفکراللبنانی، ۱۹۸۷م.
- یعقوبی، البلدان، ترجمه آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۶ش.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، ۱۳۷۹ق.