ترور
ترور به‌معنای هراس‌افکنی، وضعیتی رعب‌آور است که از طریق دست‌زدن به رفتارهای خشونت‌آمیز و غافلگیرانه جهت دست‌یابی به اهداف سیاسی یا مذهبی پدید می‌آید. مسئله ترور به‌دلیل ایجاد نوعی اسلام‌هراسی در دوران معاصر، در جهان اسلام اهمیت پیدا کرده است. ترور در ادبیات دینی با واژه‌هایی چون فَتْک، اِغْتِیال و محاربه شناخته می‌شود. بر اساس مضامین آیاتی از قرآن، پیامبرانی چون حضرت صالح و حضرت محمد(ص) و همچنین عده‌ای از مؤمنان در معرض اعمال تروریستی قرار داشته‌اند. همچنین برخی از ائمه شیعه ازجمله امام علی(ع) و امام حسن(ع) مورد ترور شدند.
به لحاظ فقهی تعرض به دیگران حرام دانسته شده، مگر اینکه جنبه دفاعی داشته باشد. فقیهان شیعه برای تحریم مطلق ترور به روایاتی از جمله روایت ابی‌الصباح کنانی از امام صادق(ع) و همچنین اصل عقلایی عدم ولایت بر جان و مال دیگران (حرام بودن تصرف در جان و مال دیگران) استناد کرده‌اند. در کتب فقهی، مصادیقی برای ترور نام برده شده است؛ از جمله ناامن کردن راه‌ها تحت‌عنوان قَطْعُ الطَّریق و همچنین سلب آسایش اجتماعی مردم، به خطر انداختن جان و مال مردم و تخریب اماکن عمومی تحت‌عنوان محاربه.
طبق گزارشات تاریخی، قتل‌هایی در صدر اسلام به‌ویژه پس از فتح مکه رخ داده است که پژوهشگرانی آن را شبیه به ترور دانسته‌اند. در مقابل گفته شده که انجام این قتل‌ها نه مصداق ترور است و نه به‌خاطر کفر یا صرف ارتداد بوده است. این قتل‌ها، یا به‌خاطر ارتکاب قتل از سوی آن اشخاص مهدورالدم بوده و یا به سبب شرکت در جنگ، جاسوسی و آزار و اذیت مسلمانان و همچنین تحریک دیگران علیه دین اسلام بوده است. افزون بر این، بسیاری از کسانی که حکم قتل آنها صادر شده بود، با گرفتن امان‌نامه و همچنین توبه از کارهای گذشته خود، بخشیده شدند.
اهمیت و پیشینه
مسئله ترور به موازات گسترش خشونت در فضای بین‌المللی در دو دهه پایانی قرن بیستم و ظهور گروه‌های تروریستی مانند القاعده و داعش در کشورهای اسلامی، در ادبیات سیاسی جهان اسلام نیز اهمیت پیدا کرده است. به‌گفته برخی پژوهشگران، تلاش‌های گسترده‌ای در حال انجام است تا واژه ترور مترادف با اسلام تصویر شده و نوعی اسلام‌هراسی ایجاد شود.
با این حال سابقه انجام اعمال تروریستی منحصر به دوران معاصر دانسته نشده و مواردی در طول تاریخ ذکر شده است. به گفته محققان، حکومت‌های مستبد یا گروه‌های معترض و حتی دادگاه‌های تفتیش عقاید با انجام اعمالی که منجر به هراس‌افکنی بود، در پی رسیدن به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خود بوده‌اند. بر اساس مضامین آیاتی از قرآن، برخی پیامبران از جمله حضرت صالح و پیامبر اسلام و همچنین مؤمنان در معرض انجام اعمال تروریستی قرار داشته‌اند. طبق این آیات، ترور به‌عنوان راه‌حل مخالفان برای جلوگیری از دعوت پیامبران مورد استفاده قرار می‌گرفت و برخی افراد از ترس ترور ایمان نمی‌آورده‌اند.
بنابر گزارشات تاریخی، پیامبر اسلام(ص) چندین بار در معرض ترور قرار گرفت. از جمله این ترورها می‌توان به نقشه اصحاب عَقَبه برای قتل پیامبر(ص) هنگام بازگشت از غزوه تبوک، نقشه یهودیان بنی‌نضیر برای قتل دسته‌جمعی پیامبر و یارانش و مهم‌ترین آنها برنامه‌ریزی کفار برای حمله به پیامبر هنگام هجرت به مدینه در شب لیلة المبیت اشاره کرد.
برخی از ائمه شیعه نیز ترور شدند. امام علی(ع) توسط ابن ملجم ترور و به شهادت رسید. امام حسن(ع) نیز توسط خوراج مورد حمله قرار گرفت و زخمی شد.
مفهوم‌شناسی
ترور برگرفته از واژهٔ فرانسوی Terreur به‌معنای هراس‌افکنی، وضعیتی رعب‌آور و مملو از وحشت دانسته شده که از طریق دست‌زدن به رفتارهای خشونت‌آمیز و غافلگیرانهِ فردی يا گروهی جهت نیل به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک و گسترش دیدگاه‌های خود پدید می‌آید. ترور در متون روایی و فقهی با واژه‌هایی چون فَتْک، اِغْتِیال، اِرْهاب و محاربه مترادف، مرتبط و مشابه دانسته شده است؛ اگرچه در عربی معاصر واژه ارهاب بیشتر ناظر به مسئله تروریسم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ویژگی‌های ترور را توسل به زور و اقدامات خشونت‌آمیز جهت ایجاد ترس، اقدام به‌صورت غیرقانونی و غیرمشروع، هدف‌گذاری بر اساس اهداف سیاسی و ایدئولوژیک و همچنین کسب و حفظ قدرت دانسته‌اند.
تفاوت با تروریسم
صاحب نظران درباره تعریف واژه تروریسم اختلاف نظر دارند؛ ولی تفاوت‌هایی میان ترور و تروریسم گذاشته شده است. به گفته پژوهشگران، ترور بیشتر ناظر به رفتارهای فردی و هیجانی یا عاطفی است که در کوتاه‌مدت انجام می‌پذیرد و در پی اهداف خاصی مانند قتل ناگهانی دشمن و مخالف است؛ درحالی‌که تروریسم جریانی گروهی و سازمان‌یافته است که اهداف متنوع‌تری از ترور را دنبال می‌کند. طبق این دیدگاه تروریسم با جوهره‌ای سیاسی-اجتماعی، با تعرض به جمع یا هدف کوچکی، جامعه بزرگ‌تری را با هراس مواجه می‌کند تا به اهداف خود برسد. برخی نیز معتقدند تروریسم در سطح نظری و ترور در حیطه عمل مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین از بعضی تعاریف مانند تعریف کنوانسیون کشورهای اسلامی چنین استفاده شده که ترور ابزاری در دست تروریسم است.
تفاوت با عملیات استشهادی
ترور با عملیات استشهادی متفاوت دانسته شده است؛ چراکه ترور را یک فعالیت مجرمانه و خشونت‌آمیز معرفی کرده‌اند که برای ایجاد رعب و وحشت و با هدف سیاسی صورت می‌گیرد، درحالی‌که عملیات استشهادی در مقابل تجاوز و برای استیفای حقوق از دست‌رفته انجام می‌شود و راه دیگری نیز برای دریافت حق وجود ندارد. به گفته داوود فیرحی پژوهشگر فقه سیاسی، عملیات استشهادی در فقه شیعه ذیل مفهوم جهاد دفاعی قرار داده شده است. بر اساس این نظر عملیات استشهادی زمانی درست پنداشته می‌شود که در تقابل با نیروهای اشغال‌گر و دشمن صورت گیرد نه اینکه زنان و کودکان بی‌گناه را به کشتن دهد.
حکم ترور و دلیل آن
امام صادق علیه السلام:
«يَا أَبَا الصَّبَّاحِ هَذَا الْفَتْكُ وَ قَدْ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ الْفَتْكِ يَا أَبَا الصَّبَّاحِ إِنَّ الْإِسْلَامَ قَيَّدَ الْفَتْك؛ اى ابوالصباح، اين، ترور [غافلگير كردن] است و رسول خدا صلى الله عليه و آله از ترور [فتك] نهى فرموده است. اى ابوالصباح، اسلام ترور را در بند قرار داده است».
فقه شیعه هرگونه تعرض به دیگری چه مسلمان چه غیرمسلمان را در وضعیت غیردفاعی (دفاع از نفس یا جامعه اسلامی) تحریم کرده است. به گفته حسینعلی منتظری از مراجع تقلید معاصر شیعه، حرمت ترور و کشتن شخصی که مهدورالدم نباشد، از ضروریات دین است.
تحریم مطلق ترور در فقه شیعه به آیاتی چون آیه ۳۲ سوره مائده و آیه ۳۳ سوره اسرا و روایاتی ازجمله روایت ابی‌الصباح کنانی از امام صادق(ع) مستند شده است. طبق این روایت، امام(ع) با استناد به نهی پیامبر اسلام(ص) از هرگونه ترور، یکی از یاران خود را از کشتن سب‌کننده امام علی(ع) برحذر داشت. از دیگر روایات مورد استناد برای حرام دانستن ترور، نقل همین روایتِ پیامبر اسلام(ص) از مسلم بن عقیل در خانه هانی بن عروه است، هنگامی‌که آنها برای ترور ابن‌زیاد برنامه‌ریزی کرده بودند و مسلم با یادآوری روایت پیامبر از ترور ابن‌زیاد امتناع کرد.
دلیل دیگری که بر حرمت مطلق ترور حتی ترور افراد مهدورالدم به آن استناد شده، اصل عقلایی عدم ولایت و سلطه بر مال و جان دیگران است. طبق این اصل هیچ فردی حق تصرف در مال دیگران را ندارد و کشتن دیگر انسان‌ها حرام است. به باور حسینعلی منتظری، درباره ترور افراد مهدورالدم شک وجود دارد و هنگام شک، بنا بر اصل عقلایی عدم سلطه و ولایت بر جان و مال دیگران، حتی افراد مهدورالدم نیز با ترور و به صورت غافلگیرانه نباید کشته شوند.
مصادیق ترور در کتب فقهی
طیف وسیعی از اقدامات و جرایمی که امروزه علیه اشخاص، اموال، امنیت و آسایش مردم صورت می‌گیرد، در کتب فقهی ذیل عناوینی در زمره مصادیق ترور شناخته شده است.
- ناامن کردن راه‌ها و اقدام بر ضد وسایل حمل و نقل عمومی که به انجام دهنده آن «قُطّاعُ الطَّریق» یا «لُصّ» گفته شده، از جرایم مسلم فقهی محسوب گردیده است.
- سلب آسایش اجتماعی مردم و به خطر انداختن جان و مال و ناموس مردم به‌عنوان نمونهٔ روشنِ محاربه، از مصادیق اصلی ترور دانسته شده که حکم شدیدی در آیات و روایات برای آن تشریع شده است.
- تخریب اماکن عمومی و آلوده کردن منابع زیستی یا تخریب محیط زیست از اقدامات تروریستی است که در آموزه‌های دینی و فقهی از آنها نهی شده است. اگر کسی که مرتکب چنین جرایمی شود، به عنوان محارب شناخته شده و علاوه بر جبران خسارت مادی، مجازات محاربه نیز بر او جاری خواهد شد.
قتل‌های شبه ترور در صدر اسلام
بنابر برخی گزارشات تاریخی در صدر اسلام، به‌ویژه پس از فتح مکه، قتل‌هایی رخ داد که تعدادی از آنها به دستور پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت؛ کشتن کعب بن اشرف، عصماء بنت مروان، ابوعفک شاعر، ابو رافع سلام بن ابی‌الحقیق و عقبه بن ابی‌معیط از جمله قتل‌هایی است که شبهه ترور آنها وجود دارد.
پژوهشگران دینی این قتل‌ها را نه مصداق ترور و نه به خاطر کفر یا صرف ارتداد دانسته‌اند؛ بلکه انجام آن، به خاطر ارتکاب قتل از سوی آن اشخاص و یا به سبب شرکت آن افراد در جنگ، جاسوسی و آزار و اذیت مسلمانان و همچنین تحریک دیگران بر علیه دین اسلام بود. به باور علی‌اصغر رضوانی، از پژوهشگران دینی، قتل کعب الاشراف و ابورافع بن ابی‌حقیق به دلیل محاربه، نقض پیمان و توطئه و تحریک دشمنان علیه اسلام و مسلمانان بود. نکته دیگر اینکه قتل آنها ترور محسوب نمی‌شود؛ چراکه به صورت علنی دستور قتل آنها صادر شده بود، در حالی که ترور مخفیانه و غافلگیرانه است. به گفته او کشته شدن ابوعفک شاعر به دستور پیامبر نبود. همچنین این قتل پس از نقض عهد و تحریک دیگران با شعر علیه مسلمانان صورت گرفت.
قصه قتل عصماء بنت مروان را نیز قابل تردید دانسته‌اند؛ زیرا این عمل از ناحیه پیامبر نبود و قتل او به عمیر بن عوف نسبت داده شده که مردی کم‌بینا بوده و انجام این عمل با دقت و ظرافتی که در کتب تاریخی آمده از شخصی کم‌بینا امکان‌پذیر نیست. درباره قتل عقبة بن ابی‌معیط نیز گفته شده کشتن او پس از اسارت در جنگ بدر، به دلیل این بود که او در راه‌اندازی جنگ و تحریک بزرگان قریش علیه مسلمانان و همچنین اذیت و آزار مسلمانان نقش تعیین کننده‌ای داشته است و آزادی او برای مسلمانان خطرناک محسوب می‌شد. نکته دیگری که درباره افراد مهدورالدم در کتب تاریخی آمده، بخشش تعدادی از آنها توسط پیامبر پس از ابراز ندامت و مسلمان شدن آنها به‌ویژه پس از فتح مکه بوده است. از جمله این افراد می‌توان به عکرمة بن ابوجهل، صفوان بن امیه، عبدالله بن سعد و حويطب بن عبدالعزى اشاره کرد.
پانویس
- ↑ فیرحی، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در مذهب شیعه»، ص۱۲۳.
- ↑ احمدزاده و برهان، «تحلیل فقهی ترور با تأکید بر آرای فقهی و مشی سیاسی امام خمینی»، ص۱۵۸؛ عبداللهی‌نژاد و عباس‌پور، «ترور از دیدگاه فقه»، ص۱۵۴.
- ↑ بیگزاده جلالی، «ترور»، ص۴۹۱.
- ↑ سوره نمل، آیه ۴۸.
- ↑ سوره انفال، آیه ۳۰.
- ↑ سوره قصص، آیه ۵۷؛ سوره آل‌عمران، آیات ۲۱ و ۱۱۲؛ سوره بقره، آیه ۶۱؛ سوره مائده، آیه ۷۰.
- ↑ بیگزاده جلالی، «ترور»، ص۴۹۴و۴۹۵.
- ↑ بیگزاده جلالی، «ترور»، ص۴۹۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۷۸-۷۹.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹۸؛ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۶۳.
- ↑ الصنعانی، المصنف، نشر المجلس العلمی، ج۵، ص۳۸۹؛ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۷۴؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۳۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۵؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۹؛ جعفریان، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ۱۳۹۱، ص۵۴-۵۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل ترور
- ↑ آشوری، فرهنگ سیاسی، ۱۳۷۳ش، ص۹۹.
- ↑ واعظی، تروریسم، ۱۳۸۳ش، ص۱۱؛ بروجردی، جهاد و ترور در اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۲۰؛ علیزاده، فرهنگ خاص علوم سیاسی، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۷۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۴۴۹.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۷۵-۸۴؛ برجی، پژوهشی فقهی و حقوقی درباره ترور و دفاع مقدس، ۱۳۸۶ش، ص۲۸-۳۰؛ عبداللهی‌نژاد و عباس‌پور، «ترور از دیدگاه فقه»، ص۱۵۶-۱۶۱.
- ↑ الکیالی، موسوعة السیاسیة، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۱۵۳.
- ↑ عبداللهی‌نژاد و عباس‌پور، «ترور از دیدگاه فقه»، ص۱۵۶.
- ↑ بروجردی، جهاد و ترور در اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۲۰؛ حاتمی، «خوانش اسلام از ترور و تروریسم، واکاوي واژگان معادل»، ص۳.
- ↑ انور خامه‌ای، شاه‌کشی در ایران و جهان، ۱۳۸۱ش، ص۲۰.
- ↑ بیگزاده جلالی، «ترور»، ص۴۹۲.
- ↑ هاشمی، «حقوق اسلامی در تقابل تروریسم بین المللی»، ص۱۳۸؛ آقابخشی، فرهنگ علوم سیاسی، ۱۳۷۹ش، ص۵۸۳.
- ↑ علوی‌مهر، بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۶.
- ↑ فیرحی، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در مذهب شیعه»، ص۱۱۳و ۱۲۳.
- ↑ فیرحی، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در مذهب شیعه»، ص۱۲۳-۱۲۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۷۵.
- ↑ بروجردی، منابع فقه شيعه( ترجمه جامع أحاديث الشيعة)، ۱۳۸۶ق، ج۳۱، ص۴۱۳.
- ↑ فیرحی، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در فقه شیعه»، ص۱۱۶.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۷۸.
- ↑ عبداللهی نژاد و عباس پور مقدم،«ترور از دیدگاه فقه»، ص۱۶۲-۱۶۳.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائده، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۱۷۲-۱۷۳؛ مجلسی، روضة المتقين، ۱۴۰۶ق، ج۱۰، ص۳۰۹؛ منتظری، رساله استفتائات، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۷۵-۳۷۶.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۷۷.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۸۲-۸۳.
- ↑ برجی، پژوهشی فقهی حقوق درباره ترور و دفاع مشروع، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ برجی، پژوهشی فقهی حقوق درباره ترور و دفاع مشروع، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ برجی، پژوهشی فقهی حقوق درباره ترور و دفاع مشروع، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۳-۱۳۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۸۴-۱۹۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۷۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۸۸-۸۹.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۸۸-۸۹.
- ↑ رضوانی، اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۶، ص۳۸۹.
- ↑ رضوانی، اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۶، ص۳۹۱.
- ↑ رضوانی، اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۶، ص۳۸۹.
- ↑ رضوانی، اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۶، ص۳۹۰.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۹۰-۹۲.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۴۲۹ق، ص۹۴-۹۶.
منابع
- آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، تهران، نشر مروارید، ۱۳۷۳ش.
- آقابخشی، علی‌اکبر، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، نشر چاپار، ۱۳۷۹ش.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، مصحح عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- احمدزاده، ابوالفضل، و مهدی برهان، ، در فصلنامه تخصصی دین و قانون، شماره ۱۰، ۱۳۹۴ش.
- اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- انور خامه‌ای، شاه‌کشی در ایران و جهان (جامعه‌شناسی و تاریخ تروریسم)، تهران، نشر چای‌بخش، ۱۳۸۱ش.
- برجی، یعقوب‌علی، پژوهشی فقهی حقوق درباره ترور و دفاع مشروع، قم، نشر زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش،
- بروجردی، اشرف، جهاد و ترور در اسلام: دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل سنت، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۵ش.
- بروجردی، حسین (و جمعی از فضلا)، منابع فقه شيعه(ترجمه جامع أحاديث الشيعة)، تهران، نشر فرهنگ سبز، ۱۳۸۶ق.
- بیگزاده جلالی، حمید، ، در دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى ائمه، قم، انصاریان، ششم، ۱۳۸۱ش.
- حاتمی، بهادر، ، در خردنامه، شماره ۱۴، ۱۳۹۴ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۳۸۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، هند، المجلس العلمی، بی تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان، بیروت، دار احیا التراث العربی، بی تا.
- عبداللهی‌نژاد، عبدالکریم، و رمضان عباس‌پور مقدم، ، در فصلنامه مطالعات اسلامی فقه و اصول، شماره ۸۷، ۱۳۹۰ش.
- علوی مهر، حسین، ، در کتاب همایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)، ۱۳۹۲ش.
- علیزاده، حسن، فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، نشر روزبه، ۱۳۷۷ش.
- فیرحی، داود، ، در فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۶، ۱۳۸۶ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، بیروت، دار السرور، ۱۴۱۱ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- کیالی، عبدالوهاب، موسوعة السیاسه، بیروت، موسسة العربیة للداراسات و النشر، ۱۹۹۰م.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
- منتظری، حسینعلی، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، ارغوان دانش، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۴ش
- واعظی، حسن، تروریسم: ریشه‌یابی و اهداف امریکا از لشکرکشی به جهان اسلام، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۸۳ش.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مصحح جونسن مارسدن، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- هاشمی، کامران، ، در نشریه راهبرد، شماره ۲۱، ۱۳۸۰ش.
پیوند به بیرون
- سایت آیت الله مکارم شیرازی