نقش عایشه در تاریخ اسلام (کتاب)

نقش عایشه در تاریخ اسلام ترجمه فارسی کتاب احادیث ام المومنین عایشه و ادوار حیاتها تألیف سید مرتضی عسکری، سیره‌نگار و از اعضای سابق شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت، است. مؤلف در این کتاب، با استناد به منابع حدیثی و تاریخی، به بررسی گوشه‌هایی از وقایع صدر اسلام پرداخته است.

وی احادیثی را که از عایشه نقل شده، جمع آوری و مقایسه کرده و از طریق سنجش این احادیث، تصویری روشن تری از پاره‌ای از وقایع تاریخی صدر اسلام ارائه کرده است. از آن رو که مؤلف، زندگانی عایشه را در ابعاد گوناگون و بدون غرض‌ورزی بررسی کرده است، این کتاب نزد دانشمندان منصف اهل سنت نیز از جایگاه بلندی برخوردار است.

این کتاب بارها تجدید چاپ شده است. علاوه بر زبان فارسی، به دیگر زبان‌ها از جمله زبان انگلیسی، ترجمه شده است.

در باره مؤلف

سید مرتضی عسکری (۱۳۳۲ق/۱۲۹۳ش.-۱۳۸۶ ش) دانشمندی شیعی و دین‌پژوهی نواندیش بود که با نگاهی محققانه، دقیق و به دور از تعصب، به بررسی تاریخ اسلام پرداخت و بیش از پنجاه جلد کتاب تحقیقی در این زمینه منتشر کرد. وی علاوه بر تألیف و تحقیق، دانشکده اصول الدین را در بغداد تأسیس کرد که پس از هجرت از عراق و اقامت در ایران، بار دیگر این دانشکده را در ایران، شهر قم احیا کرد. برخی از مهم‌ترین تحقیقات او عبارتند از:

• عبدالله بن سبا و اساطیر اخری این کتاب در سه جلد منتشر شد و در جهان اسلام شهرت یافت. در مجله الازهر، دو مقاله و نقد در مورد آن نوشته شد.
• خمسون و مئة صحابی مختلق (یکصد و پنجاه صحابی ساختگی) در سه جلد
• معالم المدرستین در سه جلد.
• القران الکریم و روایات مدرستین در سه جلد.

برخی از این کتابها به زبانهای انگلیسی، فارسی، ترکی و اردو و بخشی از آنها به زبانهای ایتالیائی، روسی و … ترجمه و نشر شده است.

در باره کتاب

معرفی اجمالی کتاب

کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمۀ فارسی کتاب «احادیث ام المومنین عایشه و ادوار حیاتها» اثر سید مرتضی عسکری است که در سه جلد توسط انتشارات منیر منتشر شده است. که توسط عطا‌محمد سردارنیا، محمد‌صادق نجمی، هاشم‌ هریسی و محمد‌علی جاودان ترجمه شده است. این کتاب بارها تجدید چاپ شده و به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده است. ترجمه انگلیسی آن، تحت عنوان «The role of Aisha in the history of Islam» منتشر شده است.

هدف و انگیزه نگارش

علامه عسکری می‌گوید: اختلاف احادیث پیامبر اسلام باعث شده که بسیاری از دانشمندان جهت حل تعارض این گونه روایات، دست به تأویل و توجیه آن‌ها بزنند، همچنان‌که خرده گیرانی از جمله گروهی از خاورشناسان به استناد این قبیل احادیث، پیامبر اسلام(ص) و دینش را مورد انتقاد قرار دادند؛ حال‌آن‌که هر دو دسته از این نکته غافل بوده‌اند که مجموعه بزرگی از احادیث، به‌ویژه آن‌ها که معارض هم‌اند، به یک روش نیستند، بلکه آن‌ها خود چند مجموعه از احادیث مختلف است که از طریق راویان و گویندگان مختلف به ما رسیده است. محقق، نخست باید آن‌ها را باتوجه به راویانشان دسته‌بندی کند؛ مثلاً احادیث منسوب به عایشه، اَنَس، ابوهریره و عبدالله بن عمر را هرکدام جداگانه گردآوری کرده، سپس هر یک از آن‌ها را با احادیث راویان دیگری که از رسول خدا(ص) حدیث بسیار نقل کرده‌اند، بررسی کند تا حقیقت امر بر او آشکار شود.

عسکری بر این باور است که تاریخ اسلام، از ابتدای بعثت تا بیعت با یزید بن معاویه به‌درستی درک نخواهد شد، مگر این‌که احادیث ام‌المؤمنین عایشه _ که خود از منابع مهم تاریخ صدر اسلام است _ پیش‌تر و بی‌طرفانه و تنها برای درک حقیقت، مطالعه و ارزیابی شود. به باور او اساس فهم پاره‌ای از آیات قرآن و فقه اسلامی که در بیان هریک از آن‌ها به احادیث نقل شده از عایشه استناد می‌شود، بر مطالعه قبلی در آن احادیث استوار است. علامه عسکری معتقد است اگر به بهانه رعایت اتحاد، جلوی تلاش‌های علمی و تاریخی گرفته شود، حقایق اسلام، پشت پرده جمود فکری و تعصب خشک باقی می‌ماند و باز اختلاف و دو دستگی بین مسلمانان رخ می‌نماید. از این‌رو وی آثار خود را در تضاد با همبستگی مسلمانان نمی‌داند، بلکه زمینه‌ای برای فهم درست آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) می‌داند.

جلد اول

جلد نخست این کتاب به چهار مرحله از زندگی عایشه می‌پردازد، نقش عایشه در خانه پیامبر اسلام(ص)، در دوره خلافت شیخین، در دوران حکومت عثمان، و درانقلاب.

عایشه در خانه پیامبر

بر اساس منابع تاریخی آنچه که در این مرحله از زندگی عایشه به دست می‌آید اینکه: ام المؤمنین؛ بانویی سخت غیرتمند و حسود طبع بوده است که نمودار بارز آن را در زندگانی زناشوییش با پیغمبر خدا(ص) و طرز برخورد و روابطش با سایر همسران آن حضرت و سایر افراد خانواده و نزدیکان او می‌توان سراغ گرفت. او نسبت به حفظ منافع بستگان و نزدیکان نسبی و حزبی خود تعصب سختی داشت و این خصیصه او را به ارتکاب کارهای سخت و اعمال خشن و سخنانی تند وا می‌داشت.

عایشه در دوران شیخین

در این دوره، دستگاه خلافت توجهی عمیق نسبت به عایشه داشت و مستمریش را بیشتر از دیگر همسران رسول خدا(ص) قرار داد. این مسئله راه را برای رسیدن به بلند پروازی‌های او هموار ساخت. به دلیل جلوگیری حکومت وقت، از خروج وی از مدینه، عایشه جز با یاران رسول خدا(ص) معاشرتی نداشت. از این رو، برای وی فرصتی برای بیان احادیث بسیار از پیغمبر(ص) پیش نیامد؛ زیرا معاصران او، مخصوصا مردم مدینه، صحبت رسول خدا(ص) را درک کرده بودند. از این رو، احادیث او در دوران حکومت شیخین از نظر کمیت بسیار اندک و بیشتر در تأیید خلافت پدرش و عمر بوده است. عمر که اصحاب خاص پیامبر خدا(ص) از او حساب می‌بردند، در موارد مختلف تنها از عایشه، سنت پیامبر(ص) را می‌پرسید و کسب تکلیف می‌کرد.

عایشه در دوران عثمان

در آغاز خلافت عثمان، عایشه، چون دیگر سران قریش به تأیید از مقام خلافت و پشتیبانی از عثمان برخاست، حتی بدون اجازه او، به حج نرفت، بلکه نخست از عثمان اجازه گرفت. احادیثی که از عایشه در مدح و ستایش عثمان آمده است به احتمال زیاد مربوط به همین دوره است. در نیمه دوم خلافت عثمان، بین عایشه و عثمان اختلاف به وجود آمد و به دنبال آن، عثمان نیز مستمری عایشه را کاهش داد. و از سوی دیگر عایشه مخالفت عثمان را علنی کرد و رسما با او به مخالفت برخاست.

جلد دوم

جلد دوم کتاب به نقش عایشه در حکومت امام علی(ع) اشاره دارد که در سه بخش؛ بیعت با علی، جنگ جمل و افسانه عبدالله بن سبأ تنظیم شده است. عایشه که تا دیروز، مخالفین حکومت عثمان را رهبری می‌کرد و فتوای قتل او را صادر کرده بود، اکنون در نقش خونخواه عثمان، مردم را ضد علی(ع) می‌شوراند و با اغوای طلحه و زبیر به دنبال غائله‌آفرینی جمل افتاد؛ جنگی که در بخش دوم کتاب به‌تفصیل درباره آن سخن گفته می‌شود. چگونگی آغاز جنگ، مراحل مختلف نبرد، نقش طلحه و زبیر، ملاقات علی(ع) با طلحه و زبیر، سرگذشت آن دو، پایان نبرد، بازگشت عایشه به مدینه، سرگذشت عبدالله بن زبیر و تأثیر او در جنگ جمل از مباحث این بخش است.

از حوادث به وجود آمده در این مقطع تاریخی از زندگی عایشه، چنین استفاده می‌شود که وی سیاست مدارترین زنان جهان است و در صحنه سازی و سیاست مهارت و خلاقیت فوق العاده داشت.از سوی دیگر عایشه از نظر قوت قلب و پردلی، در میان زنان جهان بی‌نظیر بود، او طوری بر احساسات زنانه خود مسلط بود که از یک زن، بعید می‌نماید؛ وی در جنگ جمل وقتی شهر بصره را تصرف کرد، با کمال قوت قلب فرمان داد همه پاسبانان بیت المال را سر ببرند. پس از آن، خود در میدان جنگ حضور یافت و با آرامش تمام، مانند یک فرمانده ورزیده، فرمان می‌داد در حالی که سرها مانند برگ‌های خزان فرو می‌ریخت.

جلد سوم

جلد سوم در شش بخش تنظیم شده است؛ نگاهی به زندگی معاویه، نقش معاویه در تاریخ اسلام، حکومت معاویه و بیعت یزید، عایشه و معاویه، مزایا و مشخصات عایشه و حدیث سازی و حدیث سازان.

• نگاهی به زندگی معاویه

مؤلف در این بخش به بررسی دودمان معاویه پرداخته است و رویداد‌های ننگینی که در دودمان وی رخ داده است را به روشنی بیان نموده است. فعالیت ابوسفیان در نبردهای بدر، احد، خندق و فتح مکه، ابوسفیان در جامعه اسلامی، ابوسفیان در دوران خلافت ابوبکر و عمر و ابوسفیان در عصر خلافت عثمان و هم چنین نقش هند در جنگ احد از مهم‌ترین‌های قسمت‌های این بخش است. با توجه به اسناد تاریخی، ابوسفیان که پس از فتح مکه منزوی شده بود، پس از خلافت عثمان، به خاطر خویشاوندی با خلیفه، احترامی تازه یافت. وی روزی به مجلس عثمان وارد شد و گفت‌ای فرزندان امیه! خلافت از آن هنگام که به دست افراد دو قبیله تیم و عدی افتاد من در آن طمع می‌کردم. اکنون که به چنگ شما افتاده بایستی آن را در میان خود دست به دست کنید.

نقش معاویه در تاریخ اسلام

بخش دوم و سوم این کتاب مقاطع مختلف زندگی معاویه را از عصر پیامبر(ص) تا دوران حکومت وی بر شام شرح داده است. معاویه در عصر پیامبر(ص) موقعیت اجتماعی خاصی نداشت و کسی به وی اعتنایی نمی‌کرد در عهد خلافت عمر به پیشنهاد برادرش یزید از طرف خلیفه دوم به فرماندهی لشکر شام برگزیده شد. وی در دوران عمر با توجه به روحیات خشن خلیفه، اجازه تندروی نداشت اما در دوره خلافت عثمان، آزادی مطلق یافته و تمام بندهای قانون و اخلاق را گسیخته بود. ثروت و قدرت، او را به فراموشی کامل همه مسایل اسلامی و انسانی کشانید و تا می‌خوارگی و جنایات غیر قابل بخشش پیش برد. معاویه در طول حکومتش کوشید تا بزرگان عالم اسلام را به بیعت با فرزندش یزید وادار سازد تا او پس از معاویه خلیفه مسلمانان شود.

عایشه و معاویه

این بخش به رابطه عایشه و معاویه می‌پردازد و در آن به عوامل دوستی عایشه و امویان، هدایای معاویه، نفوذ عایشه در حکومت امویان، معارضه عایشه و معاویه، کشته شدن محمد بن ابی بکر و مسموم شدن عبدالرحمان بن ابی‌ بکر و پشیمانی عایشه از جنگ جمل اشاره می‌شود. خصومت عایشه با خاندان علوی یکی از مهم‌ترین عوامل همبستگی میان او و معاویه به شمار می‌آید. طبق گفته یعقوبی و ابو الفرج اصفهانی عایشه از دفن امام حسن مجتبی(ع) در کنار رسول خدا(ص) ممانعت نمود. خصومت‌های عایشه با علی(ع) و خاندان او سبب شد که پیوند وی با بنی امیه محکم‌تر شود و آنان نیز در بزرگداشت عایشه می‌کوشیدند و وی را از عطایای مالی خود برخوردار می‌کردند. این رابطه چندان ادامه نیافت، با کشته شدن محمد بن ابی بکر و عبد الرحمن بن ابی بکر و خود خواهی‌های معاویه، روابط دوستانه به خشم و نفرت عایشه بدل شد. عایشه در اواخر عمر نسبت به جنگ جمل شدیدا احساس ندامت و پشیمانی می‌کرد.

مزایا و مشخصات عایشه

مؤلف در بخش پنجم کتاب، امتیازها و ویژگی‌های عایشه را از لابه لای کتاب‌های تاریخی استخراج نموده و در بوته نقد گذارده است. سخاوت، تعصب خویشاوندی، سخنوری، شیک پوشی و فتوای انحصاری او از مهم‌ترین ویژگی‌های عایشه به شمار می‌آید. وی برای حفظ شهرت و آوازه خویش از هیچ بذل و بخششی دریغ نکرد و بر خلاف دیگر زنان پیامبر(ص)، سادگی و بی‌آلایشی را کنار گذاشت و لباس‌های گران بها، زیبا و رنگین بر تن می‌کرد. از دیگر خصوصیات عایشه، فتوای انحصاری او در مسئله شیرخوارگی است؛ او به خواهر و دختران برادرش فرمان می‌داد مردانی را که علاقه‌مند بود به خانه‌اش بیایند، شیر بدهند تا بدینوسیله با وی محرم شوند!! مهم از همه اینکه‌ ام‌المؤمنین عایشه زندگانی پیامبر(ص) را ابزار خواسته‌ها و تمایلات خویش قرار داده بود: او آن گاه که قصد شوراندن مردم بر عثمان را داشت، کفشی را به رسول خدا(ص) نسبت داد، و آن گاه که قصد کوبیدن مروان کرد، سخن پیامبر(ص) و لعن آن حضرت درباره او و پدرش را یاد آور شد، و آن گاه که در مقام بیان فضیلت عثمان برآمد، از حیای پیامبر(ص) در مقابل عثمان سخن گفت.

حدیث‌سازی و حدیث‌سازان

آخرین بخش این جلد به پدیده جعل حدیث و نقل احادیث ساختگی می‌پردازد، معاویه که نه از اخلاق اسلامی سهمی داشت و نه از نسب و شرافت خانوادگی بهره‌ای، به شدت در برابر علی بن ابی طالب و امام حسن مجتبی(ع) احساس حقارت می‌کرد، برای سرپوش گذاشتن بر عقده‌های حقارت خویش، طبق نقل ابن ابی الحدید معتزلی گروهی از صحابه و تابعین را استخدام کرد تا اخباری نادرست بر ضد علی(ع) جعل کنند از جمله این افراد ابوهریره، عمرو عاص، سمره بن جندب، مغیره بن شعبه و عروه بن زبیر بودند. از سوی دیگر معاویه به کارگزاران خویش در تمام نقاط فرمان داد تا به بدگویی علی و خاندان او بپردازند و شهادت هیچ یک از شیعیان آن حضرت را نپذیرند و دوست داران عثمان و علاقه‌مندان او و کسانی که روایاتی در فضیلت وی نقل کرده‌اند را تکریم نمایند. در این دوره روایات بر فضیلت عثمان و سایر صحابه فزونی یافت. عایشه نیز جهت جلب نظر معاویه به احادیث جعلی در فضیلت عثمان دست زد. در این دوره از نقل فضایل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب به شدت ممانعت می‌شد و به دستور معاویه در منابر کشورهای اسلامی آن حضرت را لعن می‌کردند.

دیدگاه برخی اندیشمندان اهل سنت درباره کتاب

• محمود ابوریه؛ فقیه و دانشمند مصری، درباره این کتاب می‌نویسد:

مؤلف دانشمند مرتضی عسکری بعد از کتاب نفیس عبدالله بن سبأ که در آن با ادلۀ محکم وجود چنین شخصیتی را در عالم واقع تکذیب کرده است کتابی نفیس‌تر از آن به نام احادیث ام المومنین عایشه را عرضه کرد که در آن، تاریخ این بانو را نه آنگونه که اقتضای سیاست و هوای نفس و تعصب است، بلکه از منظر حقیقت جویی و با قلمی پاک و عاری از انحراف -که احترام علم و دین را نگه می‌دارد- بررسی کرده و در این راه از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسیده است.

• دکتر حامد حفنی داود؛ استاد ادبیات عرب دانشکده عالی قاهره در نامه‌ای می‌نویسد:

چندی پیش دانشمندمحقق آقای مرتضی عسکری کتاب خود احادیث ام المومنین عایشه را به علما و پژوهندگان حقایق عرضه داشت... او هنگامی به این بحث و تحقیق پرداخت که در مقابل خود پیرامون زندگی ام المومنین عایشه مدارک غیر قابل تردیدی را مشاهده کرد که با توجه و اتکا به همان مدارک تنها برای ارائۀ حق و حقیقت آزادانه افکار و عقیده خود را ارائه کرده است...آقای عسکری در این کتاب به تمام معنی بحث و بررسی علمی خود را بر مبنای نظم و ترتیب و دقت و روش محققین قرار می‌دهد... به علاو؛ وی توانسته است که عواطف و احساسات خود را کنار گذارد و تنها عقل را در حکمی که می‌دهد دست گشاده رها سازد؛ از تعصب کور کننده و گمراه سازنده اجتناب ورزد.

1. الموطأ، مالک بن انس، ۱۶۹ق.
2. المغازی، محمد بن عمر واقدی، ۲۰۷ق
3. وقعه صفین، نصر بن مزاحم، ۲۱۲ق.
4. سیره النبی، ابن هشام، ۲۱۸ق.
5. الجمل، علی بن محمد مدائنی، ۲۲۵ق.
6. مسند احمد، ۲۴۱ق.
7. سنن دارمی، ۲۵۵ق.
8. صحیح بخاری، ۲۵۶ق.
9. صحیح مسلم، ۲۶۱ق.
10. سنن ابن ماجه، ۲۷۳ق.
11. سنن ابن داوود، ۲۷۵ق.
12. الامامه و السیاسه، ابن قتیبه دینوری، ۲۷۶ق.
13. سنن الترمذی، ۲۷۹ق.
14. انساب الاشراف، بلاذری، ۲۷۹ق.
15. بلاغات النساء، ابن ابی طیفور، ۲۸۰ق.
16. تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، ۲۸۴ق.
17. سنن نسائی، ۳۰۳ق.
18. جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری، ۳۱۰ق.
19. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، علی بن اسماعیل اشعری، ۳۳۰ق.
20. الفهرست، ابن ندیم، ۳۸۵ق.
21. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ۴۰۵ق.
22. سنن کبری، بیهقی، ۴۵۸ق.
23. تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ۴۶۳ق.
24. الکشاف عن حقایق التأویل، محمود بن عمر زمخشری، ۵۳۸ق.
25. تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، ۵۷۱ق.
26. مفاتیح الغیب، فخر رازی، ۶۰۶ق.
27. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ۶۳۰ق.
28. اسد الغابه فی معرفه الصحابه.
29. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، ۶۵۵ق.
30. الاصابه فی تمییز الصحابه، ابن حجر عسقلانی، ۸۵۲ق.
31. الدر المنثور فی التفسیر با المأثور، جلال الدین السیوطی، ۹۱۱ق.
32. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، حاجی خلیفه، ۹۷۴ق.
33. عایشه و السیاسه، سعید افغانی.