زید بن علی
| نام | زید بن علی |
|---|---|
| نقش | قیام بر ضد بنی امیه |
| کنیه | ابوالحسین |
| زادروز | ۷۵ یا ۷۸ یا ۸۰ هجری |
| زادگاه | مدینه |
| درگذشت | بین ۱۲۰، ۱۲۱ یا ۱۲۲ هجری |
| لقب(ها) | زید شهید، حلیف القرآن، زید الازیاد. |
| پدر | امام سجاد (ع) |
| مادر | جیدا |
| همسر(ان) | ریطه، دختر عبدالله بن محمد حنفیه |
| فرزند(ان) | یحیی،عیسی،محمد |
| امامزادگان مشهور | |
|
سایر امامزادگان | |
زید بن علی،(درگذشت:۱۲۲ق) فرزند امام سجاد(ع) که در رهبری قیام علیه بنی‌امیه، زمان امام صادق علیه‌السلام شهید شد. گروهی از شیعیان، معتقد به امامت او شدند که به زیدیه مشهور هستند.
زید قرائتی خاص در قرآن داشت و با تقیه مخالف بود و از کسانی که از شیخین برائت می‌جستند، بیزاری می‌کرد. او مردم را به تبعیت از کتاب و سنت و جهاد با ستمگران و حمایت از محرومان و دستگیری مستمندان دعوت می‌کرد.
نسب
زید پسر امام سجاد(ع)، چهارمین امام شیعیان است. نام مادر زید به صورت‌های گوناگونی ضبط شده است: جیدا، جید، حیدان و حوراء. مختار ثقفی او را به سی هزار درهم خرید و به امام سجاد(ع) هدیه کرد. او فرزندان دیگری به نامهای علی، عمر و خدیجه از امام سجاد(ع) به دنیا آورد.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
القاب و کنیه
کنیه زید ابوالحسین بوده استالقاب او عبارتند از:
- زید شهید به خاطر اینکه در قیام علیه ظلم کشته شد.
- حلیف القرآن به خاطر این که پیوسته مشغول قرائت قرآن بود؛
- زید الازیاد.کنایه از مقام او نسبت به زید بن حارثه، زید بن ارقم، زید بن حسن بن علی
آمدن و رفتن
سال‌های ۷۵ق، ۷۸ق، ۷۹قو ۸۰ق سال تولد وی ذکر شده است. او در مدینه به دنیا آمد.
در مورد سال شهادت او نیز اختلاف است. سال‌های ۱۲۰، ۱۲۱ و ۱۲۲ قمری به عنوان سال شهادت وی ذکر شده است.
اساتید
زید از پدرش (امام سجاد(ع)) و برادرش (امام باقر(ع)) و برادرزاده‌اش (امام صادق(ع)) روایت کرده است. همچنین او راوی ابان بن عثمان بن عفان و عبدالله بن ابی رافع بود. زید، نزد عروه بن زبیر بن عوام و واصل بن عطاء شاگردی کرده است. اگرچه از نظر بعضی، شاگردی وی نزد واصل بن عطا هم به دلیل انتساب او به اهل بیت(ع) و هم به دلیل هم‌سال بودن زید با واصل بن عطا مورد تردید است.
برخی، علت گرایش زیدیه به مذهب اعتزال را شاگردی زید، نزد واصل بن عطاء می‌دانند. مناقشه‌ای بین زید و برادرش، باقر(ع)، بر سر شاگردی زید نزد واصل بن عطاء و شرط‌دانستن خروج در امامتِ امام (نک:باورهای زیدیه) صورت گرفته است. زید مباحثاتی با عبدالرحمن بن ابی لیلی، ابوحنیفه و سفیان ثوری داشته است.
شاگردان
صاحب کتاب الروض النضیر، نام کسانی که از زید کسب علم کرده‌اند را ذکر کرده است. تعدادی از آنان به شرح زیر است.
- عیسی، محمد و یحیی؛ فرزندان زید
- سلیمان بن مهران
- سعید بن خیثم
- ابو خالد کابلی
- سلمة بن کهیل
- ابن ابی زناد
- مطالب بن زیاد
- فضیل بن مرزوق
- منصور بن معتمر
- زبید یامی
راویان از زید
برخی راویان از زید عبارتند از:
- امام صادق(ع)
- محمد بن مسلم زهری
- شعبة بن حجاج
- عبدالرحمن بن أبی الزناد
- عبدالرحمن بن حارث بن عیاش
- و بسام صیرفی
"در منابع اهل سنت کسانی چون ترمذی، نسائی، ابو داوود، ابن ماجه و ابن حنبل از وی نقل حدیث کرده‌اند."
آثار منسوب به زید
کتاب «المجموع فی الفقه» به روایت ابوخالد واسطی از زید، منسوب به زید بن علی است. این کتاب مشهورترین اثر منسوب به او بوده و شروحی نیز بر آن نوشته شده است.
دیگر کتب ذکر شده برای زید عبارتند از تفسیر غریب القرآن المجید، اخبار زید بن علی. تثبیت الإمامة، مناسک یا منسک الحج، قراءة زید بن علی، رسالة فی الجدل مع المرجئة، کتاب الصفوة، رسالة فی حقوق اللّه، و کتاب فی الرد علی القدریة من القرآن.
قیام زید
زید در شب چهارشنبه ۱ صفر سال ۱۲۲هجری قمری قیام کرد. بنا بود قیام او دیرتر از این تاریخ صورت گیرد اما به دلیل کشته‌شدن دو تن از یارانش و احتمال اینکه به آنان شبیخون زده شود قیام آنها در تاریخ مذکور واقع شد. فرماندار کوفه که از قیام زید باخبر شده بود مردم را در مسجد کوفه جمع کرد و با بستن درها، عملا آنان را زندانی کرد تا نتوانند به سپاه زید بپیوندند. از این رو از پنجاه هزار نفری که با زید بیعت کرده بودند، تنها ۲۸۰ نفر و به نقلی ۳۰۰ نفر اطراف او را گرفته بودند. شعار سپاهیان زید یا منصور امت بود
زید پیش از قیام، ده ماه در کوفه و بصره مخفیانه مردم را به قیام و بیعت با خود دعوت کرد نقل شده است در این مدت پنجاه هزار نفر از کوفیان با او بیعت کردند.
گفته شده زید نامهای برای ابوحنیفه فرستاد و او را به کمک خود و جهاد بر ضد حکومت بنی امیه دعوت نمود. ابوحنیفه نیز برای زید کمک مالی فرستاده با امکانات خود او را یاری داد.
برای علت قیام زید، چند انگیزه شمرده‌اند: ستم‌های بنی امیه به مردم، دعوت مردم کوفه، اختلاف زید و عبدالله محض بر سر اوقاف علی(ع) در مدینه که منجر به حکمیت خالد بن عبدالملک و جریان‌های پس از آن شد، سفرهای زید به شام و برخورد زننده هشام بن عبدالملک با او در جمع درباریان و تهمت‌های مالی که به زید زده می‌شد.
شهادت
سرانجام پس از دو روز درگیری میان سپاه اندک زید و سپاه اموی، تیری به پیشانی زید اصابت کرد و در اثر آن به شهادت رسید. یارانش برای مصون ماندن جنازه زید از تعرض دشمن، آن را شبانه و مخفیانه دفن کردند اما دشمن از آن آگاه شد. امویان جنازه زید را بیرون کشیده سرش را از بدنش جدا کرده، به شام نزد هشام بن عبدالملک فرستادند و بدنش را به‌دار آویختند.
نقل شده است که سر زید پس از شام به مصر فرستاده شد. در مصر بقعه‌ای به سر زید بن علی منسوب است. اما بدن وی تا زمان مرگ هشام بر دار ماند و پس از آن به امر ولید بن یزید، جنازه را از دار پایین آوردند و سوزاندند و خاکسترش را بر باد دادند.
امام صادق(ع) و قیام زید
بسیاری از علمای شیعه از جمله شهید اول در القواعد، مامقانی در تنقیح المقال، خوئی در معجم رجال الحدیث و همچنین سید علی خان شیرازی در ریاض السالکین، معتقدند قیام زید به اذن امام صادق(ع) بوده است.
امام رضا(ع) می‌فرماید: پدرم موسی بن جعفر(ع) از پدرش امام صادق(ع) شنیده بود که می‌فرمود:
- «زید برای قیامش با من مشورت کرد، من به او گفتم عموجان اگر دوست داری که همان شخص به‌دار آویخته در کُناسه کوفه باشی، راه همین است.»
وقتی زید از حضور حضرت امام صادق (ع) بیرون رفت امام فرمود:
اعتقاد زید
از قول زید نقل کرده‌اند که گفته است:
- «در هر زمانی یک نفر از ما اهل بیت حجت خدا است و حجت زمان ما، برادرزاده‌ام جعفر بن محمد است. هر کسی از او پیروی کند گمراه نخواهد شد و هر کس با او مخالفت کند هدایت نمی‌یابد.»
برخی با استناد به روایت فوق، اعتقاد و التزام زید به امامت امام صادق(ع) را اثبات می‌کنند.
فرزندان زید
- یحیی: وی پس از پدرش قیام کرد و در جوزجان به شهادت رسید.
- حسین، معروف به حسین ذوالدمعه، این لقب بدان سبب به وی داده شده که در عزای پدرش بسیار گریه می‌کرد. پس از شهادت زید، امام صادق(ع) تربیت وی را بر عهده گرفت.
- محمد که از اصحاب امام صادق (ع) بود.
- عیسی که پس از عمری زندگی مخفیانه در سن ۶۰ سالگی در کوفه درگذشت. بنا بر گزارشاتی وی نیز از اصحاب امام صادق(ع) بوده است.
نسل زید از سه فرزندش عیسی، محمد و حسین باقی ماند.
شکل‌گیری فرقه زیدیه
پس از شهادت امام حسین(ع) برخی از علویان، اندیشه قیام مسلحانه را به عنوان یکی از شروط امامت و راهبرد مقابله با ظالمان قلمداد کردند. با شکل‌گیری این تفکر سیاسی در دوره امام سجاد(ع)، سنگ بنای زیدیه نهاده شد.
اختلاف میان علویان به دو دیدگاه مبارزه فرهنگی یا قیام مسلحانه علیه دستگاه اموی برمیگشت. نتیجه این اختلاف پس از شهادت امام زین العابدین(ع) پدید آمد. عده ای امامت امام محمد باقر (ع) را پذیرفتند و گروهی دیگر که معتقد به اندیشه قیام به سیف بودند به امامت زید بن علی برادر امام محمد باقر(ع) معتقد و به زیدیه مشهور شدند. بر این اساس شیعیانِ معتقد به قیام مسلحانه، زید بن علی را پس از امام علی (ع)، حسنین(ع)و حسن مثنی به عنوان امام پنجم اهل بیت (ع) می‌دانند.
معرفی کتاب
- شخصیت و قیام زید بن علی، سید ابو فاضل رضوی اردکانی
- سیره و قیام زید بن علی، حسین کریمان
- الامام زیدبن علی، شریف الشیخ صالح احمد الخطیب، مکتبة الفیصلیه، بیروت لبنان ص. ب ۱۴۰۴ه، ۱۹۸۴م.
- ثورة زید بن علی، ناجی حسن، الدار العربیه للموسوعات، بیروت، ۲۰۰۰ میلادی، ۱۴۲۱ه.
- الامام زید، محمد ابوزهره، دارالذرة الجدیدة، بیروت در ۵۳۹ صفحه ۱۳۷۸ه - ۱۹۵۹میلادی.
- ابوالحسین زید الشهید، سیدمحسن امین، دارالمرتضی بیروت ۱۴۲۳ه - ۲۰۰۳ میلادی.
پانویس
- ↑ الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۲-۳۴
- ↑ نک مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۲۱۴
- ↑ نک. اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۱۲۴
- ↑ نک. اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۱۲۴
- ↑ نک. اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۱۲۴؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۴؛ عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۲۵
- ↑ نک زرکلی، الاعلام، ص۵۹
- ↑ عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۳؛ اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۱۲۷.
- ↑ نک. شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص۴۰۳؛ نوری، زید بن علی و مشروعیه الثوره عند اهل البیت، ص۲۰
- ↑ رضوی اردکانی، ص۱۴
- ↑ اعتقاد ابن عساکر در تاریخ دمشق.
- ↑ نگاه کنید به: نوری، زید بن علی و مشروعیه الثوره عند اهل البیت، ص۱۸.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب اسلامی، ص۹۹.
- ↑ نگاه کنید به: عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۳۰؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵ ص۲۲۹.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵ ص۲۲۹ و ۲۴۲.
- ↑ نک خویی، ابو القاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ص۳۵۷؛ نوری، زید بن علی و مشروعیة الثورة عند اهل البیت، صص۱۸-۱۷
- ↑ نک. عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، صص ۴۱-۳۹
- ↑ الامام زید، حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، ص۳۹
- ↑ نک. عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۳۰-۴۱.
- ↑ نک. عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۴
- ↑ نک. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۵ و عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۵
- ↑ عبدالرحمن بن الحارث بن عیاش بن أبی ربیعة
- ↑ نک. عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۴
- ↑ نک. صابری، تاریخ فرق اسلامی
- ↑ نک. زرکلی، الاعلام، ص۵۹ و صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۶؛ عمرجی، الحیاه السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۴۶
- ↑ عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۷؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۲۳
- ↑ نک. الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص۴۷؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ نک. البغدادی، اصول الدین، ص۳۰۷
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۳، ص۲۴۴.
- ↑ نوری، زیدبن‌علی و مشروعیة الثورة عند اهل البیت، ص۱۲۱
- ↑ تجارب الامم، مسکویه، ابوعلی، ج۳، ص۱۳۷
- ↑ الفتوح، ابن اعثم، ج۸، ص۲۹۰؛ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، ص۱۳۲
- ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، ص۱۴۱
- ↑ برای اطلاع از این جریان نک. عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، صص۵۰-۴۷
- ↑ انساب و الاشراف، ج۳، ص251؛ مقاتل الطالبیین، ص137
- ↑ معجم البلدان،ج۵،ص:۱۴۳
- ↑ نک. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک ج۷، ص۲۱۲ و صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۷-۶۶، و ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۶۳، و عمرجی، الحیاه السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۳۶، و شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، ص۴۰۳
- ↑ برای اطلاع بیشتر از قیام زید بن علی و انگیزه‌های قیام وی نک، عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی صص۶۵-۴۷ و شامی؛ تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری صص۸۱-۷۵ و ابن عماد، شذرات الذهب، ج۱، صص۱۵۹-۱۵۸ و طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، صص ۲۰۰-۱۹۳
- ↑ عیون أخبار الرضا علیه‌السلام ج۱، ص۲
- ↑ صدوق، أمالی، ص۵۴۴.
- ↑ رجال العلامة الحلی، ص۵۱.
- ↑ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمة، ج۹، ص۴۶.
- ↑ بحارالانوار، ج ۴۶، ص۱۵۸.
- ↑ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمة، ج۸، ص۲۸۲.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۴۶، ص ۱۵۷.
- ↑ مصطفی سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۲۰.
- ↑ احمد محمود صبحی، فی علم الکلام دراسة فلسفية لآراء الفرق الإسلامية فی اصول الدین، ج۳، ص۴۸ ـ ۵۲.
- ↑ تاریخ و عقاید زیدیه، مهدی فرمانیان، سیدعلی موسوی نژاد، ص۳۳ و ۳۴.
- ↑ فضیلة عبدالامیر شامی، تاریخ فرقه الزیدیة بین القرنین الثانية و الثالثة للهجرة، ص۴۰.
- ↑ در مورد امامت حسن مثنی اختلاف است برخی از ملل و نحل نویسان و پژوهشگران حسن مثنی را به عنوان امام زیدیه به شمار آوردهاند و برخی آن را نمی‌پذیرند.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ،دار صار، بیروت.
- ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، دراسة و تحقیق محمد عبد القادر عطا، مراجعه و تصحیح نعیم زرزور،دار الکتب العلمیه، بیروت.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، محقق محمد عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت.
- ابن عماد، عبد الحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب،دار الکتب العلمیه، بیروت.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، محقق احمد صقر، دارالمعرفة، بیروت.
- بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، تعریب عبدالحلیم نجار، دارالکتب الاسلامی، قم.
- تمیمی بغدادی، عبدالقاهر ابن طاهر، اصول الدین،دار الکتب العلمیه، بیروت.
- حلی، حسن بن یوسف(۷۲۶ ق)،رجال علامة حلی،دار الذخائر، نجف اشرف، ۱۴۱۱ ق، چاپ دوم.
- خویی، ابو القاسم، ۱۳۷۲، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه، قم.
- رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، شخصیت و قیام زید بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، بیتا.
- زرکلی، خیر الدین، الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین،دار العلم للملایین، بیروت.
- شامی، فضیلت، ۱۳۶۷، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ترجمه سید محمد ثقفی و علی اکبر مهدی‌پور، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز.
- شبلنجی، مٶمن بن حسن، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، الشریف الرضی، قم.
- صابری، حسین، ۱۳۸۴، تاریخ فرق اسلامی، سمت، تهران.
- صدوق، امالی، انتشارات کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲ ش، ص۳۳۶.
- صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، ۱۴۰۷ق، تاریخ الامم و الملوک،دار الکتب العلمیه، بیروت.
- عمرجی، احمد شوقی ابراهیم، الحیاه السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، مکتبه مدبولی، قاهره.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(۱۱۱۰ق)، بحار الأنوار(ط- بیروت)،دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم.
- مشکور، محمد جواد، ۱۳۷۲، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه کاظم مدیر شانه چی، آستان قدس رضوی، مشهد.
- نوری، حاتم، ۱۳۸۴، زید بن علی و مشروعیه الثوره عند اهل البیت، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی، قم.
- نوری، حسین بن محمد تقی(۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۸ ق، چاپ اول.
- یاقوت حموی شهاب الدین ابو عبد الله (م ۶۲۶)، معجم البلدان، بیروت،دار صادر، ط الثانیة، ۱۹۹۵. چاپ اول.
- اصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بیتا.
- مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقرمحمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.
- فرمانیان، مهدی/ موسوی‌نژاد، سید علی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، ادیان، ۱۳۸۹ش.