حشد شعبی

حَشْد شَعبی یا بسیج مردمی عراق، نیروی نظامی وابسته به تشکیلات امنیتی عراق است، که زیر نظر فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، به ارتش کمک می‌کند و بیشتر افراد آن را شیعیان‌ تشکیل می‌دهند. حشد شعبی در شرایط اضطراری حمله داعش به عراق در سال ۱۳۹۳ش، شکل گرفت و پس از فتوای جهاد علیه داعش از سوی سید علی سیستانی، مرجع تقلید شیعه، مشروعیت یافته و تقویت شد.

حشد شعبی شامل بیش از چهل گروه نظامی و بیش از صد هزار نیرو است که در آن شیعه،‌ سنی، مسیحی، عرب، ترکمن و کُرد حضور دارند. شاخه نظامی سازمان بدر، عصائب اهل الحق، کتائب حزب‌الله و سرایا العتبات، از جمله گروه‌های حشد شعبی‌اند.

حشد شعبی در مبارزه با داعش تأثیرگذار دانسته شده است. این سازمان پس از سقوط داعش، به پاکسازی بقایای داعش می‌پردازد و در خدمات اجتماعی نیز فعالیت دارد. بر اساس قانون «سازمان حشد شعبی»، این گروه مانند دیگر نیروهای نظامی عراق، از فعالیت‌های سیاسی منع شده است.

دولت آمریکا و عربستان خواستار انحلال یا ادغام حشد شعبی در ارتش عراق شده‌اند و آمریکا در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ش به پایگاه‌های حشد شعبی در عراق حمله کرده است. در مقابل، سوریه، جمهوری اسلامی ایران و حزب‌الله لبنان از حامیان حشد شمرده شده‌اند. مقتدی صدر، روحانی شیعه و فعال سیاسی اهل عراق نیز، خواستار ادغام حشد شعبی در ارتش عراق شده و در مقابل سید کاظم حائری، مرجع تقلید، نیروی مستقلِ حشد شعبی را برای حفظ امنیت عراق لازم دانسته است.

فالح فیاض فرمانده و هادی عامری معاون حشد شعبی‌ است. پیش از او، ابومهدی مهندس معاون حشد شعبی بود که به همراه قاسم سلیمانی، فرماند سپاه قدس ایران، در عملیاتی تروریستی از سوی دولت آمریکا شهید شد.

جایگاه

حشد شعبی که به آن بسیج مردمی عراق و بسیج عراق نیز گفته می‌شود، نیروی نظامی وابسته به تشکیلات امنیتی عراق است، که زیر نظر فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، به ارتش کمک می‌کند و بیشتر افراد آن را شیعیان‌ تشکیل می‌دهند. حشد شعبی در شرایط اضطراری حمله داعش به عراق و پس از بیانیه هیئت وزیران عراق درباره تشکیل بسیح مردمی شکل گرفت و پس از فتوای جهاد علیه داعش از سوی سید علی سیستانی، مرجع تقلید شیعه، مشروعیت یافته و تقویت شد.

پایه‌گذاری

هیئت وزیران به نخست‌وزیری نوری مالکی در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۴م (۲۰ خرداد ۱۳۹۳ش) طی بیانیه‌ای از شهروندان عراقی درخواست کرد برای تشکیل بسیج مردمی و مبارزه با تروریست‌ها داوطلب شوند.

صدور این بیانیه همزمان با سیطره داعش بر مناطق غربی، شمالی و مرکزی عراق و تهدید به گرفتن بغداد بود.

فتوای جهاد کفایی سید علی سیستانی

سید علی سیستانی، مرجع تقلید شیعه ساکن عراق، در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۴م (۲۳ خرداد ۱۳۹۳ش) سه روز پس از تهدید داعش و بیانیه هیئت وزیران درباره شکل‌گیری بسیج مردمی، در فتوایی مبارزه با داعش را واجب کفایی اعلام کرد. این فتوا را در مشرعیت‌بخشی به حشد شعبی و پیوستن مردم به آن تأثیرگذار دانسته‌اند؛ به‌گونه‌ای که برخی پژوهشگران شکل‌گیری حشد شعبی را پس از فتوای سید علی سیستانی شمرده‌اند.

مشروعیت قانونی

حشد شعبی با تصویب قانونِ «سازمان حشد شعبی» در پارلمان عراق در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۶م (۶ آذر ۱۳۹۵ش)، یکی از نیروهای نظامی عراق شد و زیر نظر فرماندهی کل نیروهای مسلح قرار گرفت. بر اساس آن، قوانین ‌مربوط به حشد شعبی و دیگر نیروهای مسلح عراق یکسان است و حشد شعبی مانند دیگر نیروهای نظامی، از فعالیت‌های سیاسی منع شده است.

ساختار

حشد شعبی از گروه‌های نظامی تشکیل شده که شمار آنها از ۴۲ تا ۶۸ گروه ذکر شده است. تعداد نیروهای حشد شعبی نیز مختلف ذکر شده و بین شصت تا ۱۶۰ هزار تن گزارش شده است؛ البته پارلمان عراق برای ملاحظات بودجه، تنها ۱۱۰ هزار تن را به رسمیت شناخت.

برخی شمار حشد شعبی را در سپتامبر ۲۰۲۱م (شهریور/مهر ۱۴۰۰ش)، ۱۳۰ هزار تن دانسته‌اند که از آن میان، نود هزار تن عرب شیعه، سی هزار تن عرب اهل‌سنت، هفت هزار تن ترکمن و سه هزار تن مسیحی شمرده شده‌اند. حضور قومیت کرد نیز در حشد شعبی گزارش شده است.

برخی پژوهشگران نیروهای حشد شعبی را بر اساس وفاداری به سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، سید علی سیستانی یا مقتدی صدر به سه جناح تقسیم کرده‌اند.

فالح فیاض فرمانده و هادی عامری معاون حشد شعبی‌ است. پیش از عامری، ابومهدی مهندس معاون حشد شعبی بود که به همراه قاسم سلیمانی، فرماند سپاه قدس ایران، در سال ۱۳۹۸ش در یک عملیات تروریستی از سوی دولت آمریکا، شهید شد. بر اساس قانونِ «سازمان حشد شعبی» که در پارلمان عراق تصویب شد، تعیین فرمانده لشکر و بالاتر در این سازمان، مانند سایر نیروهای مسلح، پس از معرفی نخست‌وزیر و تصویب پارلمان صورت می‌گیرد. البته بر اساس امر دیوانی شماره ۳۳۱ که در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۹م (۲۶ شهریور ۱۳۹۸ش)، از سوی عادل عبدالمهدی نخست‌وزیر وقت صادر شد، ریاست حشد شعبی اختیار دارد به نمایندگی از نخست‌وزیر، فرماندهان و مدیران را تعیین و برای تأیید به فرماندهی کل نیروهای مسلح واگذارد.

برخی از گروه‌های حشد شعبی عبارتند از:

فعالیت‌ها

نقش حشد شعبی در مبارزه با داعش مهم ارزیابی شده است؛ از جمله در شکستن محاصره شهرهای سامرا و آمرلی و آزادسازی جُرف الصَّخر، تِکریت، بَیْجی و استان دَیالی. بر اساس گزارش پایگاه رسمی حشد شعبی، این سازمان تا پایان سال ۲۰۱۵م، داعش را از نوزده شهر عراق بیرون راند و امنیت ۵۲ راه مواصلاتی میان شهرهای این کشور را برقرار کرد. این پایگاه مساحت مناطق آزاد شده از سوی حشد شعبی را ۱۷۵۰۰ کیلومتر مربع (یک سوم مناطق تحت اشغال داعش) دانسته است.

حشد شعبی پس از سقوط حکومت داعش، به پاکسازی بقایای داعش در مناطقی از بغداد، صلاح‌الدین، دیالی، کرکوک، نینوا و الانبار می‌پردازد. حشد شعبی همچنین در خدمات اجتماعی راه‌سازی، بیابان‌زدایی، حفظ امنیت مراسم‌های مذهبی از جمله پیاده‌روی اربعین و مهار حوادث غیرمترقبه، مانند سیل فعالیت دارد.

مواضع دیگر کشورها درباره حشد شعبی

رکس تیلرسون، وزیر خارجه وقت آمریکا، حدود یک سال پس از تصویب قانون «سازمان حشد شعبی»، حشد شعبی را گروه‌های شبه‌نظامی ایرانی خواند و درخواست کرد منحل یا در ارتش عراق ادغام شود. برخی تحلیل‌گران دلیل مخالفت‌های آمریکا با حشد را وجود برخی گروه‌های تأثیرگذار حشد شعبی مانند سپاه بدر، عصائب اهل الحق و کتائب حزب‌الله می‌دانند، که خواستار خروج نظامیان آمریکا از عراق هستند. برخی تحلیل‌گران نیز دلیل مخالفت‌های آمریکا با حشد شعبی را نزدیکی برخی گروه‌های آن به ایران و سید علی سیستانی‌ و نیز ترس از تأثیرگذاری آنها در انتخابات‌های عراق دانسته‌اند. وزیر امور خارجه وقت عربستان نیز، در حدود ژوئن ۲۰۱۶م (خرداد/تیر ۱۳۹۵ش)، حشد را باعث ایجاد تنش‌های فرقه‌ای دانست و خواستار انحلال آن شد.

بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه در ۳ مارس ۲۰۲۲م (۱۲ اسفند ۱۴۰۰ش) با رئیس حشد شعبی دیدار کرد و در آن دیدار بر مقابله با کشورهای حامی تروریست تأکید شد. همچنین به گفته هادی عامری، معاون حشد شعبی، در ۱۶ نوامبر ۲۰۱۶م (۲۶ آبان ۱۳۹۵ش)، بشار اسد از حشد شعبی دعوت کرد پس از آزادسازی عراق برای مبارزه با داعش به سوریه بروند. سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز، در گفتگو با سید عمار حکیم، رهبر جریان حکمت ملی عراق، حشد شعبی را سرمایه عراق شمرد که باید از آن حمایت شود. همچنین سید حسن نصرالله در ۱۹ آگوست ۲۰۲۱م (۲۵ مرداد ۱۴۰۰ش)، تقویت حشد شعبی را برای حفظ امنیت عراق لازم دانست.

حمله آمریکا به پایگاه‌های حشد شعبی

آمریکا در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۹م (۸ دی ۱۳۹۸ش)، به مواضع حشد شعبی در الانبار و مرز عراق و سوریه حمله کرد. در این حمله ۲۵ تن کشته شدند. وزارت دفاع آمریکا این حملات را پاسخی به حملات حشد شعبی به پایگاه‌های آمریکا در عراق اعلام کرد. در مقابل، حشد شعبی مسئولیت حمله به پایگا‌ه‌های آمریکا را نپذیرفت.

آمریکا در ۸ ژوئن ۲۰۲۱م (۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش) نیز، به پایگاه‌های حشد در مرز عراق و سوریه حمله کرد که باعث کشته شدن چهار تن از نیروهای حشد شعبی شد. آمریکا این حمله را پاسخی به حملات پهپادی شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران، علیه پرسنل و تأسیسات آمریکایی در عراق دانست. در مقابل،‌ حشد شعبی اعلام کرد نیروهای هدف قرار گرفته، فعالیتی علیه نیروهای خارجی در کشور عراق نداشتند.

مواضع داخلی عراق درباره حشد شعبی

مقتدی صدر، روحانی شیعه و فعال سیاسی اهل عراق، در سال ۱۳۹۶ش خواستار ادغام حشد شعبی در ارتش و در سال ۱۴۰۱ش خواستار دخالت نکردن آن در سیاست و تجارت شد. در مقابل، سید کاظم حائری از مراجع تقلید شیعه در نجف، از حشد شعبی به عنوان نیروی مستقل و غیرقابل ادغام با دیگر نیروها حمایت کرده و آن را برای حفظ امنیت کشور لازم دانسته است.

شیخ بشیر نجفی دیگر مرجع تقلید نجف نیز، حشد را «بازوی عراق و مرجعیت» شمرده است؛ البته او و محمداسحاق فیاض دیگر مرجع تقلید، به حشد سفارش کرده‌اند از سیاست دوری کند.

برخی تحلیل‌گران عراقی نیز وجود حشد شعبی را برای مبارزه با تهدید‌های خارجی و تروریست لازم دانسته‌اند. همچنین سید عمار حکیم، رهبر جریان حکمت ملی عراق، حشد شعبی را ضرورتی راهبردی برای عراق شمرده و با انحلال یا ادغام آن در ارتش مخالفت کرده؛ اگرچه از ارتباط آن با نیروهای سیاسی انتقاد کرده است. فالح فیاض، رئیس حشد شعبی، دخالت حشد در سیاست را رد کرده است.

اتهامات

عفو بین‌الملل حشد شعبی را پس از عملیات آزادسازی فَلّوجه در سال ۲۰۱۶م (۱۳۹۵ش)، متهم به آدم‌ربایی ۶۵۰ تن از اهالی فلوجه کرده که از سرنوشت آنها خبری در دست نیست. احمد طیب، شیخ الازهر، حشد شعبی را در خلال عملیات آزادسازی تِکریت متهم به جنایت جنگی علیه اهل سنت کرد. جماعة علماء العراق به ریاست خالد عبد الوهاب اَلْملا، عالم اهل‌سنت، و شیخ بشیر نجفی، مرجع تقلید در نجف، ادعای شیخ الازهر را رد کرده و حشد شعبی را متشکل از شیعه و سنی دانستند.

تک‌نگاری‌ها

کتاب تأثیرات حشدالشعبی عراق بر سیاست‌های راهبردی ایران، نوشته کیوان آقابابایی است این کتاب پس از بررسی ابعاد و تاریخچه حشد شعبی به سیاست خارجی ایران و عربستان در سیر تحولات سیاسی عراق بین سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۷م پرداخته است.

کتاب‌ سایه روشن حشد شعبی، نوشته امیرحامد آزاد به خط‌مشی، تاریخ تشکیل و چالش‌های پیرامون حشد شعبی پرداخته است. حشد الشعبی نوشته شیرزاد داداشی نیز دیگر کتاب به زبان فارسی درباره این موضوع است.

الحشدُ الشَّعبی: الاستراتیجیةُ الامریکیة وَ الْحشد الشعبی فی العراق،‌ نوشته زینب شعیب، الجیوشُ الْموازیة: میلیشیاتُ الْحشد الشعبی فی العراق، نوشته احمد عدلی، و الحشدُ الشعبی اَلرِّهانُ الْاخیر، نوشته گروهی از نویسندگان، از جمله کتاب‌ها درباره حشد شعبی به زبان عربی است.

همچنین «Iraqi Security Forces and Popular Mobilization Forces : Orders of Battle؛ نیروهای امنیتی عراق و حشد شعبی: دستورات نبرد» و «The Popular Mobilization Forces and Iraq's future؛ حشد شعبی و آینده عراق» برخی از کتاب‌های انگلیسی درباره حشد شعبی است.

جستارهای وابسته

• حزب‌الله لبنان
• جنبش انصارالله یمن

پانویس

منابع