تکیه دولت
تکیه دولت (یا تکیه همایونی دولتی) تکیه‌ای که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری و روضه خوانی ایام عاشورا، به فرمان ناصرالدین شاه در تهران برپا شد.
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت. ساختمان تکیه در سه طبقه و به شکل مدور و آجری به قطر تقریبی شصت متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود. در وسط صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه تعبیه شده بود.
مجلس مؤسسانی که در ۱۳۰۴ش تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در همین تکیه بر پا گردید.
تکیه دولت پس از سال‌ها مخروبه ماندن، در ۱۳۲۵ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران، در نظر گرفته شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.
تأسیس
تکیه دولت را دوستعلی خان معیرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه‌ای بالغ بر ۳۰۰/۰۰۰ تومان بنا کرد. ساخت این تکیه از ۱۲۸۵قمری تا حدود ۱۲۹۰ قمری به طول انجامید.
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود.
بخش‌های تکیه
ساختمان تکیه دولت مدور و آجری به قطر تقریبی ۶۰متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود. این ساختمان، سه طبقه و با سردابه چهار طبقه، داشت. مساحت آن حدود ۲۸۲۴ مترمربع بود. پی بنا سست بود و بر روی خاک سستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد.
ورودی‌ها
تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی؛ ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی(مزین به خط کوفی) پوشیده شده بود ورودی سوم، راهرو پرپیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.
اتاق‌ها
در اطراف صحن، ۲۰طاق (هر یک به عرض هفت ونیم متر) با دیوارها و ستون‌های کاشی کاری قرار داشت و روی طاق‌ها اتاق‌هایی در دو طبقه ساخته شده بود. اتاق‌های طبقه اول ویژه وزرا و حکام ولایات بود که با نظارت ناظر (کارپرداز کاخ، فراشباشی) میان ایشان تقسیم می‌شد. اتاق‌های طبقه دوم اُرُسی (پنجره مشبّک) داشت و مخصوص بانوان حرم بود. طبقه سوم، جایگاه نقاره چی‌ها بود که با نرده‌ای حفاظت می‌شد
اتاقِ شاه در طبقه دوم، ارتفاع بیشتر و سردر و سقف بلندتری داشت هنگام اجرای تعزیه پرده توری سیاهی در برابر غرفه شاه می‌کشیدند ورود به اتاق‌ها و خروج از آنها از طریق راهروهای پشت آنها صورت می‌گرفت
پوشش صحن
صحن مرکزی را داربستی از الوار و تیرهای چوبی می‌پوشاند که با بست‌ها و تسمه‌های آهنی درهم چفت شده و بر روی دیوارهای بنا تعبیه شده بود و سقفی گنبدی را بر روی صحن تشکیل می‌داد که در مواقع لزوم چادر کرباسی ضخیمی بر روی آن می‌کشیدند.
سکوی تکیه
در وسط صحن تکیه، سکوی گردی به شعاع تقریبی نه و نیم متر و ارتفاع تقریبی یک متر با ازاره سنگی منقوش با قاب و شمسه قرار داشت که سطح آن آجرفرش بود. در این ازاره دریچه‌هایی تعبیه شده بود که احتمالاً به زیرزمین گشوده می‌شد. در دوطرف سکو دو پلکان سه پله‌ای قرار داشت دور سکو، محوطه‌ای به عرض تقریبی شش متر برای عبور اسب‌ها و دسته‌های موسیقی منظور شده بود. پلکانی در شش ردیف با یک پیش آمدگی دور تا دور صحن و متصل به ساختمان مدور تکیه قرار داشت که مشرف بر صحن مرکزی و سکوی آن بود. این بخش، مخصوص زنان بود.
منبر تکیه
در تکیه، منبری بیست پله‌ای قرار داشت که دو دیواره جانبی آن از مرمر یکپارچه بود. بلندی آن حدود یک طبقه تکیه بود و به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شده بود. این منبر را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه خارج کرده و در میدان توپخانه گذاشته بودند و شیخ فضل الله نوری بر آن سخنرانی می‌کرد.
سقایی در تکیه
در چهار طرف تکیه، حوض‌های پر آبی قرار داشت که نوجوانانی با لباس عربی، غالباً بر اساس نذر والدینشان، سقایی حاضران در تکیه را بر عهده داشتند در زمستان برای تأمین گرما در چند جا منقل می‌گذاشتند.
تزیین داخلی
بر اساس وصف‌هایی که از فضای داخلی تکیه دولت برجا مانده است، می‌توان گفت که تزئین در آن بیش از معماری کلی و نمای بیرونی اهمیت داشته است، بویژه استفاده از شمعدان‌های چند شاخه و دیوارکوب‌ها و چلچراغ‌ها و شمع‌ها و مانند اینها که نورپردازی فضای تکیه را چشمگیر می‌کرد. بخشی از نور تکیه، به‌ویژه سکوی وسط، از چراغ‌های لاله فنری با کاسه بلور که فراش‌ها حمل می‌کردند، تأمین می‌شد. گذشته از منابع نور، داخل تکیه را با تاج‌های گل و پارچه‌ها و قالی‌های گرانبها و آیینه می‌آراستند. تزئین هریک از طاق‌ها بر عهده یکی از رجال بود و رقابت میان آنان به شکوه بیشتر آرایه‌ها منجر می‌شد. بخش‌هایی نیز به درویشان اختصاص داشت که با تخت پوست، کشکول، بوق و تسبیح تزئین می‌شد.
حضور بیگانگان در تکیه
شکوه مراسم و فضای تکیه دولت تا آنجا بود که با وجود احتیاط ایرانیان در پذیرش ورود بیگانگان به مراسم تعزیه به سبب نگرانی از واکنش نادرست آنان، شاه و درباریان با آسودگی خاطر سیاحان فرنگی را به تکیه دولت دعوت می‌کردند.
تلفیق معماری سنتی و اروپایی
تکیه دولت را می‌توان نماد تهران دوره ناصری دانست. بسیاری بر تأثیرپذیری معماری آن از سبک اروپایی و شباهت آن با تماشاخانه ورونا و رویال آلبرت هال لندنRoyalbal Albert Hall تأکید کرده‌اند. برخی، از جمله منصوری فرد، نیز با توجه به این نکته که تاریخ اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در ۱۲۹۶ق. و پس از ساخت تکیه دولت بوده است، از تأثیرپذیری آن از معماری سنتی سخن گفته‌اند.
کاربری غیر مذهبی
تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود، چنانکه جنازه مظفرالدین شاه به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود در محرّم ۱۳۲۶ق نیز محمدعلی شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد مجلس مؤسسانی که در ۱۵ آذر ۱۳۰۴ تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا گردید.
فرجام تکیه
تکیه دولت سال‌ها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در ۱۳۲۵ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.
پانویس
- ↑ ذکاء، ص۲۸۷، ۲۹۳؛ معیرالممالک، ص۱۳؛ قس اعتمادالسلطنه، ص۸۸
- ↑ بر اساس نقشه عبدالغفار نجم الملک (نجم الدوله) از تهران در ۱۳۰۹ به نقل منصوری فرد، ص۵۷۰، ۵۷۷، نقشه ش۲
- ↑ نقشه کرشیش اتریشی از تهران در ۱۲۷۵ به نقل منصوری فرد، ص۵۷۷، نقشه ش۱؛ ذکاء، ص۲۸۷
- ↑ فروغ، ص۷
- ↑ اعتمادالسلطنه، ص۸۷
- ↑ اعتمادالسلطنه ص۸۷؛ فروغ، ص۷؛ ریاحی، ص۱۷
- ↑ منصوری فرد، ص۵۷۰؛ سرنا، ص۱۶۳
- ↑ منصوری فرد، ص۵۷۱ـ۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، ص۸۷؛ ذاکرزاده، ص۱۲۹
- ↑ سرنا، ص۱۶۲؛ منصوری فرد، ص۵۷۴
- ↑ اوبن، ص۱۹۰؛ مستوفی، ج۱، ص۲۹۳؛ هدایت، ص۸۷
- ↑ اورسول، ص۱۶۰
- ↑ اوبن، ص۱۹۳؛ منصوری فرد، ص۵۷۴
- ↑ بنجامین، ص۲۸۹
- ↑ مستوفی، ج۱، ص۲۹۳
- ↑ ذکاء، ص۲۹۷
- ↑ منصوری فرد، ص۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، ص۸۷؛ فروغ، ص۷
- ↑ ذکاء، ص۲۹۴؛ منصوری فرد، ص۵۷۴ ـ ۵۷۵
- ↑ منصوری فرد، ص۵۷۵؛ ذکاء و سمسار، ج۲، تصویر ۶ـ۳
- ↑ فروغ، ص۷؛ اورسول، ص۳۰۰؛ هدایت، ص۸۸
- ↑ فروغ، ص۷: چهارده پله
- ↑ کاء، ص۲۹۷؛ منصوری فرد، ص۵۷۴
- ↑ هدایت، ص۱۶۱
- ↑ اوبن، ص۱۹۱
- ↑ سرنا، ص۱۶۵
- ↑ مستوفی، ج۱، ص۲۹۶
- ↑ سرنا، ص۱۶۳؛ اورسول، ص۲۹۹
- ↑ مستوفی، ج۱، ص۳۰۱
- ↑ رجوع کنید به الگار، ص۲۴۴؛ ظهیرالدوله، ص۱۷۴ گزارشهای سیاحان از حضور چرچیل در تکیه دولت سخن گفته است
- ↑ رجوع کنید به سرنا، ص۲۴۲
- ↑ فروغ، ص۷
- ↑ کرزن، ج۱، ص۴۳۴/ اورسول، ص۱۶۰
- ↑ ص ۵۷۵
- ↑ کاتوزیان تهرانی، ص۴۱۷
- ↑ روسیه. وزارت امورخارجه، ج۱، ص۱۰۴
- ↑ هدایت، ص۳۶۹
- ↑ ذکاء، ص۳۱۰؛ شهیدی، ص۱۴
- ↑ تماشاخانه ورونا ایتالیا ( Verona) آمفی تئاتر رومی که در قرن یکم میلادی در میدان بِرا در شهر ورونا ایتالیا بنا شده است.
منابع
- محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
- حامد الگار، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، ۱۳۶۹ش.
- اوژن اوبن، ایران امروز،۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۶۲ ش.
- ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۵۲ ش.
- سمیوئل گرین و یلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، ۱۳۶۳. ش
- امیرحسین ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده‌ای از آداب و رسوم مردم طهران، تهران، ۱۳۷۳ ش.
- یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، ۱۳۴۹ ش.
- یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، عکاسی علی خادم، تهران، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.
- روسیه. وزارت امورخارجه کتاب نارنجی: گزارشهای سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، ج۱، ترجمه حسین قاسمیان، چاپ احمد بشیری، تهران، ۱۳۶۷ ش.
- محمدامین ریاحی، «هنرهای زیبا در ایران امروز»، هنرومردم، دوره جدید،ش ۷۱ (شهریور ۱۳۴۷).
- کارلا سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، ۱۳۶۳ ش.
- عنایت اللّه شهیدی، «امیرکبیر و تکیه دولت»، جهان کتاب، سال ۶،ش ۱۹ـ۲۰ (بهمن ۱۳۸۰).
- علی بن محمدناصر ظهیرالدوله، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۷۱ ش.
- مهدی فروغ، «تکیه دولت»، هنرومردم، دوره جدید،ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
- محمدعلی کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۷۹ ش.
- جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غ. وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۴۹ ش.
- عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۶۰ ش.
- دوستعلی معیرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، چاپ خدیجه نظام مافی، تهران، ۱۳۶۱ش.
- محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴.
- ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
- مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران، ۱۳۶۳ ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: